sábado, 28 de xaneiro de 2023

As dúas sedes do teléfono interurbano de Ferrol (1914-1917)

O teléfono interurbano tamén chegou a Ferrol en 1914, neste caso como un ramal desde a central de Betanzos.  A inauguración estaba prevista para o 1 de setembro, pero finalmente sería o 7 de setembro de 1914 ás sete da tarde.

A central queda establecida na rúa Real número 52, con dous locutorios para conferencias e catro pupitres para o envío de telefonemas. Tería xa un horario extendido, de oito da mañá a doce da noite. O director da estación será D. Rafael Agulló. Na inauguración tamén estarían o xefe mecánico. D Francisco Aguilar, o oficial de servizos D. Vicente Zenalmor e o director técnico D. Jose Ruiz Medina, que tamén estivo no resto de estacións galegas inauguradas neste ano. Os abonados da rede urbana poden facer conferencias desde o seu propio domicilio, mediante un depósito prepago na nova central.

Asistirn á inauguración representantes da prensa, comandantes de buques militares, autoridades civís e tamén o Sr. Parellada, xerente da Compañía Peninsular. Ademais dunha visita ás instalacións ofreceuse un lunch no salón do Café Español. O alcalde Zelada e o presidente da Cámara de Comercio D Manuel Comellas aproveitaron para enviar telefonemas a autoridades da provincia e de Madrid.

Estivo presente o Xeneral de Enxeñeiros Andres A. Comerma, ao que lle pediron que dixera unhas verbas ao público asistente. Neste evento dixo que instalou o primeiro teléfono particular de Galicia, entre a súa casa e a dun veciño, así como os primeiros teléfonos oficiais, entre a Capitanía Xeral de Ferrol e a de Galicia, na cidade da Coruña. Por último, invitou a xuventude ferrolá a que loite por seguir traendo adiantos tecnolóxicos á cidade. 

En xuño de 1917 realizaríase un traslado de local, pasando á rúa Dolores 67, esquina con Sánchez Barcaiztegui, no antigo comedor do Hotel Suizo. Sería o director Rafael Agulló o responsable desta migración, axudado polo montador o Sr. Perna e o resto dos oficiais telefonistas. Realizouse a inauguración o 16 de xuño de 1917, aínda que ao público sería aberta o día 25, incorporandose semanas máis tarde D. Manuel García Cortés como novo oficial telefonista. O horario pasaría a ser ata as 3 da mañá, gracias a participación de D. Baldomero Lios, secretario de ministro de gobernación, desde o 16 de xullo de 1918.

Foto. Plano do comedor do antigo hotel Suizo (nova sede da telefonía interubana en 1917) Catálogo da Exposición de Arquitectura Modernista Ferrolá (1900-1925). Ano 1979. COAG.

A prensa recolle cambio no persoal da central. Este sería do oficial Vicente Jiménez Salazar (destinado a Valladolid en xaneiro de 1919) ou Jesús Cabaleiro Pedreira (destinado a Betanzos nas mesmas datas). De Vilagarcía chegaría Jose García Sánchez e Benito Rey, que ven da central de Pontevedra.  En xuño de 1919 chega un novo xefe, D. Carlos Herce (ou Erce), que ven de Donostia e regresaría en maio de 1920.  En decembro de 1919 chegaría Manuel García Cortés e Jose Añino. En xullo de 1920 chegaría o novo xefe, D. Jose Uriol e un novo telefonista, Manuel García Cortés. Ambos serían ascendidos en marzo de 1921, xunto a Fernando Aniño (que solicitaría unha permuta en 1922 con Eduardo Tobío Mosquera) e Manuel Gómez Permuy. En agosto de 1921 chegaría Luis Rey Arias i en 1922 Sergio Tojo Otero (procedente de Santiago). Xa coa chegada da Compañía Telefónica Nacional de España o oficial de Ferrol D. Francisco Bastida sería trasladado a Coruña, sendo reemplazado por Segundo Fernández, procedente de Monforte.

Para saber máis:

  • La idea moderna  diario democrático en Lugo  Num. 7113 (22/08/1914);  Num. 7127 (08/09/1914); Num. 8293 (16/07/1918)
  • El Correo gallego  diario político de la mañana Ano XXXVII Número 12119 - 5 de setembro de 1914; Ano XXXVII Número 12120 - 6 de setembro de 1914; Ano XXXVII Número 12121 - 8 de setembro de 1914; Ano XXXVII Número 12122 - 11 de setembro de 1914; Ano XL Número 12997 - 1 de xuño de 1917; Ano XL Número 13009 - 26 de xuño de 1917; Ano XLI Número 14673 - 13  de xullo de 1918; Ano XLI Número 14681 - 23 de xullo de 1918; Ano XLIII Número 15248 - 25 de maio de 1920;  Ano XLIII Número 15279 - 1 de xullo de 1920; no XLIII Número 15292 - 16 de xullo de 1920; no XLIII Número 15331 - 31 de agosto de 1920; Ano XLIV Número 15703 - 22 de decembro de 1921; Ano XLV Número 15752 - 17 de febreiro de 1922; Ano XLV Número 15948 - 6 de outubro de 1922; Ano XLVII Número 16375 - 21 de febreiro de 1924; Ano XLVII Número 16569 - 30 de outubro de 1924
  • El Noroeste Ano XIX Número 9802 - 6 de setembro de 1914; Ano XXII Número 10072 - 17 de xuño de 1917
  • El Eco de Galicia  diario católico é independiente Num. 2542
  • El norte de Galicia  diario político y de información Num. 3986 (08/09/1914)
  • Galicia nueva  periódico regional, primer diario de Villagarcía Ano VIII Número 2752 - 9 de setembro de 1914; Ano XIII Número 4749 - 5 de xaneiro de 1919
  • La Voz de Galicia - 2 de agosto de 1917; 24 de agosto de 1921;
  • Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 153 (03/08/1917)
  • El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 42 (13/05/1917); Num. 62 (02/06/1917); Num. 748 (19/07/1919); Num. 2099 (15/06/1924)
  • El Eco de Santiago  diario independiente Ano XXII Número 9223 - 18 de xuño de 1917
  • El Orzán  diario independiente Año I Número 160 - 14 de xullo de 1918; Ano V Número 1188 - 10 de xaneiro de 1922
  • La Región diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos Ano IX Número 2538 - 17 de xulllo de 1918
  • El Progreso  diario liberal Ano XII Número 3684 - 5 de decembro de 1919
  • El noticiero gallego  Diario de Santiago Num. 28 (04/01/1919)
  • Faro de Vigo - 13 de xuño de 1917
  • La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Ano XIV Número 4685 - 31 de outubro de 1924

domingo, 22 de xaneiro de 2023

Telefonía interurbana en Pontevedra (1914 - 1924)

O 14 de marzo de 1914 sae publicada como primeira data para a chegada da telefonía interurbano en maio dese ano, que se atrasaría uns meses. O 7 de xuño de 1914 publícase a petición da Compañía Peninsular ao Concello de Pontevedra para colocar postes.

A instalación comeza o 3 de xullo de 1914, coa presencia do Sr. Soriano en Pontevedra, responsable do montaxe da liña.  A central estaría localizada no antigo baixo do bar Carrillo, na rúa Fernández Villaverde número 1, ao carón de telégrafos. O director da central sería Adolfo Casado Pérez e a data de inauguración sería 16 de xullo de 1914 ás sete da tarde, presidida polo director técnico Jose Ruiz Medina, acompañado por Adolfo Casado e o enxeñeiro Sr. Francisco Aguila.

Á inauguración acuden o Marques de Riestra acompañado polo seu fillo o deputado Reimundo, o alcalde Sr Corbal, o xefe de telégrados Rodríguez Caballero, o xefe de liña o Sr Herreros, así como outras autoridades civís e militares. Conta con dous locutorios con illamento acústico e teléfonos Ericsson. Enviaron telefonemas a Bernardo Sagasta, Augusto González Besada e d. Eduardo Vincenti. Os abonados do servizo telefónico urbano poderían chamar desde as súas casas, previo depósito de diñeiro, xa que ambas estacións estarían interconectadas.

Bernardo Sagasta. Director Xeral de Correo e Telégrafos. Ano descoñecido.

Desde setembro de 1914 o alcalde de Pontevedra fai presión para extender o servizo, que finalizaba ás oito da tarde. Consíguese en marzo de 1915, cando o director da Compañía Peninsular D.Eduardo Estelat confirma ao alcalde a extensión do servizo ata as 22h. 

En outubro de 1915 retómase o asunto para extender o horario ata a medianoite, do mesmo xeito que xa tiñan urbes como Santiago de Compostela ou Ferrol, que non se conseguiría ata abril de 1917.

Non habería máis novas na prensa ata 1920, cando é destinado desde Ferrol o telefonista Francisco Montes para ocuparse da central de Pontevedra i en 1922 onde regresaría Eduardo Tobío Mosquera, que levaba desde a folga de 1919 destinado en Ferrol e que logo sería asignado á central de Tui, onde sería noticia en 1924 por padecer un accidente de tráfico. En marzo de 1923 sería nomeado D. Ángel Pérez Gorjón como novo xefe da central, que morrería a finais de agosto de 1924 froito dunha breve enfermidade.

El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XLI Número 11908 - 1 de setembro de 1924



Para saber máis:

  • El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXI Número 8959 - 14 de marzo de 1914; Ano XXXI Número 9049 - 3 de xullo de 1914; Ano XXXI Número 9059 - 15 de xullo de 1914; Ano XXXI Número 9060 - 16 de xullo de 1914; Ano XXXI Número 9060 - 17 de xullo de 1914; Ano XXXII Número 9309 - 10 de maio de 1915; Ano XXXIV Número 9901 - 18 de abril de 1917; Ano XXXVIII Número 11204 - 27 de xullo de 1921; no XXXIX Número 11571 - 4 de outubro de 1922; Ano XL Número 11715 - 27 de marzo de 1923; Ano XLI Número 11908 - 1 de setembro de 1924; Ano XLI Número 12007 - 24 de decembro de 1924
  • La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra  Ano XXVI Número 7320 - 8 xuño 1914;  Ano XXVI Número 7380 - 8 agosto 1914; Ano XXVI Número 7419 - 17 setembro 1914
  • El Progreso  semanario independiente Ano VIII Número 1388 - 15 de xullo de 1914; Ano VIII Número 1421 - 17 de setembro de 1914; Ano VIII Número 1390 - 30 de xullo de 1914; Ano IX Número 1563 - 20 de febreiro de 1915; Ano IX Número 1569 - 27 de febreiro de 1915; Ano IX Número 1584 - 28 de marzo de 1915; Ano IX Número 1767 - 26 de outubro de 1915; Ano XI Número 2205 - 8 de abril de 1917; Ano XI Número 2218 - 24 de abril de 1917;  Ano XVIII Número 5498 - 30 de agosto de 1924
  • La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra  Ano XXVI Número 7356 - 15 xullo 1914; Ano XXVI Número 7358 - 17 xullo 1914
  • Faro de Vigo - Interurbano Pontevedra - 16 de xullo de 1914; 17 de xullo de 1914; 19 de abril de 1917; 27 de marzo de 1923; 29 de agosto de 1924;
  • Marín  Semanario independiente Num. 83 (16/08/1914)
  • La idea moderna  diario democrático en Lugo  Num. 7137 (19/09/1914); Num. 7115 (18/07/1914)
  • El Eco de Santiago  diario independiente Año XIX Número 6638 - 18 de xuño de 1914
  • El Correo gallego diario político de la mañana Ano XLIII Número 15244 - 20 de maio de 1920; Ano XLV Número 15945 - 3 de outubro de 1922
  • Galicia  diario de Vigo Número 210 - 27 marzo 1923 
  • La Voz de Galicia: 4 de outubro de 1922; 31 de marzo de 1923
  • El pueblo gallego  rotativo de la mañana Ano I Número 284 - 24 de decembro de 1924; Ano I Número 286 - 26 de decembro de 1924; 
  • La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Ano XIV Número 4732 - 26 de decembro de 1924

mércores, 18 de xaneiro de 2023

A rede interurbana de Vigo (1914 - 1924)

 O 30 de xaneiro de 1914 chega Jose Ruiz Medina, da Compañía Peninsular, a Vigo para buscar un local para o servizo interurbano. Fracaso no intento e segue a Pontevedra co mesmo obxectivo. Monforte xa contaba co servizo e Ourense estaba xa montando as oficinas. A rede con Vigo estaría finalizada en aarzo, polo que a perspectiva sería contar co servizo en Vigo xa en abril de 1914.

Volvería o 10 de marzo de 1914 e esta vez consigue alugar un dos dous baixos do edificio da rúa Colon 33, no edificio da viuva de R. Laforet (naquel momento pertencente a súa filla, a señora de Colmeiro), na esquina coa rúa dese nome (actual rúa Uruguai). O tendido da rede estaba xa en Frieira (Crecente) cun leve retraso sobre o previsto. A nova data sería ter o cable en maio e proceder á inauguración en xuño de 1914.  O director dos traballos da liña, D. Alejandro Soriano, solicita poñer postes pola rúa García Barbón e Alfonso XIII para chegar ata a estación de tren, que se aproba no pleno do 17 de abril de 1914.

Casa de Laforet.  Postal sen datar. Anos ~1910

A obras prosiguen e chega a inauguración o 9 de xullo de 1914 ás sete da tarde. Acude o inspector xeral da Compañía Peninsular, D. Eduardo Estelat Torres. O Faro de Vigo fai unha descripción exhaustiva dos locutorios, pupitres, do rótulo de vídrio (da casa Paraiso de Zaragoza) e un potente farol anunciador. Asistiron o deputado Urzaiz, o alcalde Sr. Lago, autoridades civís e militares.  Curiosamente asistiu Antonio López de Neira, dono da primeira liña telefónica da cidade en 1886, e o director do cable telegráfico alemán, o Sr. Baker. Tamén asistiu Mariano Martín Villoslada, da rede telefónica urbana. 

O director pasa a ser Alejandro Ardanaz. As oficinas contan, como era norma, dun despacho para intervención do Estado, para facer escoitas. O Faro de Vigo recibe a primeira conferencia telefónica con Madrid ás dúas da mañá.

A inauguración do servizo coincide prácticamente co incendio da central urbana: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/09/o-incencio-da-central-de-vigo-1914.html que desbarata a interconexión do servizo entre a telefonía urbana e interurbana. A Compañia Peninsular  acabaría por asumir o propio servizo urbano, no único caso en Galicia.

O teléfono da Compañía Interurbana foi chave nas interrupcións do servizo telegráfico en novembro de 1916, onde estivo o servizo oficial sen servizo con Madrid durante varias datas. 

En marzo de 1917 anunciase a instalación de circuitos adicionais. Un segundo circuito de Vigo a Betanzos, vía Pontevedra, Vilagarcía de Arousa e Santiago de Compostela  e outro a Monforte de Lemos a Ourense. 

En febreiro de 1918 o inspector da Compañía Peninsular D. Eduardo Delpan visita a cidade para estudar a implantación de novos circuitos con norte e Asturias, polo alto nivel de chamadas da rede.

No mes de xuño de 1918 D. Jose Cabanillas aspirante da central interurbana de Lugo é destinado a Vigo, aínda que parece durar pouco, xa que en decembro de 1918 D. Ildefonso Tristán López é nomeado para ese posto, procedente de Santiago. En 1919 estaría D- Manuel González, Vicente Moro e o Sr. Cebrián, todos con carácter interino, tras a folga de 1919.

Non habería máis novas relevantes ata 1924, cando e nomeado en febreiro novo xefe da estación D. Constancio Lambán Lambán, que sería promovido en setembro de 1924 a xefe de contrucción de liña en Galicia, trala incautación do servizo por parte da Compañía Telefónica Nacional de España. Antes, Constancio tivera unha reunión en febreiro de 1924 co xefe rexional o Sr. Santos Velasco e o xefe de sección D. Manuel Cortes, para intentar solucionar os problemas que motivaban queixas por parte dos usuarios, como a celebración de conferencias de xeito inmediato, sen ter que reservar hora.

Para saber máis:

  • El Noroeste Ano XIX Número 6721 - 3 de febreiro de 1914; Ano XIX Número 9749 - 13 de xullo de 1914
  • Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 19 (24/01/1914)
  • Faro de Vigo. 31 de xaneiro de 1914; 11 de marzo de 1914; 8 de abril de 1914; 18 de abril de 1914; 9 e 10 de xullo de 1914; 12 de decembro de 1914, 23 e 26 de marzo de 1917; 31 de decembro de 1918; 4 de xaneiro de 1919; 9 de maio de 1919; 12 de setembro de 1923
  • La idea moderna  diario democrático en Lugo  Num. 6969 (04/02/1914); Num. 7109 (11/07/1914)
  • El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. s.n. (21/04/1914)
  • El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXI Número 9054 - 9 de xullo de 1914
  • La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra  Ano XXVI Número 7351 - 11 xullo 1914
  • El Eco de Santiago  diario independiente Año XXIII Número 9911 - 14 de febreiro de 1918; Año XXIII Número 10076 - 19 de decembro 1918
  • El Progreso diario liberal Año XI Número 3243 - 26 de xuño de 1918; Ano XVII Número 5163 - 24 de setembro de 1924
  • El norte de Galicia  diario político y de información Num. 5041 (26/06/1918)
  • La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Año VIII Número 2738 - 28 de xuño de 1918
  •  Galicia  diario de Vigo Número 473 - 6 febreiro 1924;  Número 492 - 29 febreiro 1924
  • El pueblo gallego  rotativo de la mañana Ano I Número 29 - 29 de febreiro de 1924
  • El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 2011 (04/03/1924)

venres, 13 de xaneiro de 2023

O teléfono interurbano en Ourense (1913-1917)

 Ourense sería a primeira capital de Galicia en ter teléfono interurbano. A primeira referencia específica á esta estación sería do 20 de xuño de 1913, cando se apostaba polo mes de agosto de 1913 para ter dispoñible o servizo. Non habería máis novedades ata xaneiro de 1914. 

O 20 de xaneiro dase conta da chegada a Ourense do material necesario para a nova rede, para conectar Monforte, xa operativo, con Ourense e dar continuidade cara Vigo. A estación estaría ubicada no local do café "La Unión", na rúa Pereiras 17. No pleno do Concello do 23 de xaneiro de 1914 se autoriza a colocación de postes e noutro posterior a colocación dun cartel luminoso na central.

Eladio Sanz, que logo se faría tristemente famoso, sería o director da central telefónica. A inauguración marcouse para o día 20 de abril de 1914 e participaría o director técnico José Ruiz Medina.  Asistiron o Sr. Bispo, autoridades civiles e militares e representantes da prensa local. O gobernador civil Sr. Casas chamaría aos ministros o Sr. Bugallal e o Sr. Sanchez Guerra. A data prevista de conexión con Vigo e Coruña sería a mediados de xuño.


Fotografía de Mundo Gráfico do 5 de Xullo de 1916

La central cuenta con 2 pupitres para escribir los telefonemas que se entregan por unha fiestra ao traballador. Ten tamen dous locutorios con doble porta para manter a confidencialidade das chamadas. Hai un despacho para o director da oficina e outro para o interventor, que será o responsable de aplicar a censura por parte do Estado. A prensa detalla a existencia de reloxios de area para controlar a duración das chamadas de tres minutos. 

Nose seguintes meses comeza a haber reclamacións para ampliar o horario da central, que se consigue en marzo de 1915 provocando a incorporación dun novo telefonisto Mauro Sanz Bermejo. A estación participaría nos dous sucesos máis relevantes desta época:

O Sr. Vicente Oloriz Arcelus sería o novo director da central tras o pasamento de Eladio Sanz, tras un breve paso de Aurelio Rey, da central de Monforte, que asumiu a dirección de ambas. 

A central tivo que cambiar de ubicación á rúa do Progreso. Celebrouse unha nova inauguración o 18 de decembro de 1916 ás cinco da tarde. O Hotel Roma serviria un champán. Falarán Vicente Oloriz, o director da central, e D. Francisco Villanueva, presidente da Cámara da Comercio e o gobernador civil. Estaban tamén o oficial da estación o Sr. Docal Ruano e os auxiliares os Sres. Pulido e Gradín. 

Xa en maio de 1918 sería nomeado o pontevedrés Arturo Tobío Mosquera como oficial da central. n xuño de 1919 chegaría Carlos L. de Delpan y Tofé como novo xefe. En abril de 1920 sería Pablo Valerio Gabín o que chegaría a Ourense como novo empregado. Xa en agosto de 1921 o horario extenderíase ás 2 da mañá.  En xuño de 1922 mencionase a visita dun montador mecánico da Compñía Peninsular para resolver problemas técnicos. Sería D. José Abraham Giralt, sendo o xefe da central o Sr. Castrillo. 


Neste tempo apareceran críticas na prensa sobre o servizo:


La Zarpa  diario de los agrarios gallegos Ano II Núm. 160 - 30 xaneiro 1922

En setembro de 1923 terían un conflito coa Sociedad Eléctrica, xa que os cables eléctricos están próximos i entorpecen as conferencias, causando as queixas dos abonados. En 1924 sabemos pola prensa que o xefe da estación sería D. Manuel Sierra, procedente de Vigo. A noticia viria polo triste pasamento dunha auxiliar doméstica de 20 anos que traballaba na casa del, que morrería afogada no Miño mentras lavaba a roupa.

Para saber máis:

  •  El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. s.n. (20/06/1913); (21/01/1914); (22/04/1914); (04/05/1915); Num. 5232 (11/05/1918)
  • La Región diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos Ano V Número 1197 - 20 de xaneiro de 1914; Ano V Número 1201 - 24 de xaneiro de 1914;  Ano V Número 1208 -1 de febreiro de 1914; Ano V Número 1253 - 28 de marzo de 1914; Ano V Número 1270 - 18 de abril de 1914;  Ano V Número 1272 - 21 de abril de 1914; Ano VI Número 1487 - 6 de xaneiro de 1915; Ano VI Número 1542 - 12 de marzo de 1915; Ano VI Número 1579 - 27 de abril de 1915; Ano VII Número 1988 - 31 de agosto de 1916; Ano VII Número 2073 - 10 de decembro de 1916 ; Ano VII Número 2079 - 20 de decembro de 1916; Ano XII Número 3452 - 17 de agosto de 1921; Ano XIV Número 4038 - 29 de setembro de 1923
  • Diario de Galicia periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de información general Num. 1618 (21/04/1914); Num. 2566 (20/12/1916)
  • Faro de Vigo - 21 de abril de 1914; 2 de setembro de 1916; 19 de decembro de 1916.
  • La Voz de Galicia - 21 de abril de 1914
  • La idea moderna  diario democrático en Lugo  Num. 7043 (22/04/1914); Num. 7044 (23/04/1914); Num. 7117 (21/07/1914)
  • La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Num. 1542 (30/03/1915)
  • Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 265 (12/12/1916)
  • La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra  Ano XXVIII Número 8204 - 24 novembro 1916
  • El Eco de Santiago  diario independiente Año XXI Número 9078 - 20 de decembro de 1916
  • El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXV Número 10226 - 10 de maio 1918
  • El Correo gallego diario político de la mañana Ano XLIII Número 15227 - 29 de abril de 1920
  • La Zarpa  diario de los agrarios gallegos Ano II Núm. 268 - 8 xuño 1922

domingo, 8 de xaneiro de 2023

A estación interurbana de Lugo (1913-1924)

Inaugurada a estación interurbana de Monforte en febreiro de 1914, sería a quenda de Lugo. Jose Ruiz Medina visitara Lugo en varias ocasións desde setembro de 1913. O lugar escollido sería a esquina das rúas Castelar (hoxe rúa do Teatro) e Manuel Becerra (hoxe rúa Progreso), no número 2 da primeira rúa, nos baixos da fonda Oriental e próximo á futura sede da rede urbana. A localización preferida era outro local da rúa da Raíña, pero as 'informalidades' do dono fixeron isto imposible. A data prevista de inauguración sería abril ou maio. 

Esquina de Castelar con Manuel Becerra. Lugar onde se localizaba o baixo ocupado pola Compañía Peninsular en 1914. Mapa de 1910. IGN.


O persoal chegaría o 2 de marzo de 1914 a Lugo para traballar no proxecto.  Nesa data xa están traballando en tender o cable desde Monforte, aínda que padecen varios atrasos polos temporais. O 15 de abril chega o xefe técnico Jose Ruiz Medina, xunto co xefe de montadores Francisco Aguilar, a Lugo para inspeccionar as obras xa finalizadas. O 27 de abril de 1914 realizáronse as primeiras probas con Monforte, Leon, Madrid e Córdoba ás que o responsable do servizo Eduardo del Pan invitou a varios medios. Como faltaba o mobiliario da central a data de inauguración adiouse ao 1 de xuño de 1914 ás seis da tarde, sendo a terceira de Galicia tras Monforte e Ourense.

Ubicación da central telefónica interurbana na rúa Castelar 2. Postal. Ano descoñecido.


A inauguración acudirían representantes da sociedade lucense e da prensa, que recibirin un lunch do hotel Méndez Núñez, invitados polo xefe da central o Sr. Mariano Arturo Fuentes Zaldívar, que sería director por bastantes anos. A primeira conferencia de pago sería con Xixón.

A estación estaba disponible só con horario limitado ata as oito da tarde. A Camara de Comercio de Lugo presionaría para aumentar o horario, que se faría efectivo uns meses mais tarde da apertura da central da Coruña, en marzo de 1915 pasado o horario a ser das oito da mañá ás dez da noite. En anos posteriores se seguiría ampliando o servizo.

En xuño de 1915 o Hotel Méndez Núñez conéctase, a falta de rede urbana, directamente á central interurbana, para poder chamar desde o propio hotel, sen ter que desprazarse á central. Trataríase do primeiro caso documentado deste caso en Galicia. Non sería o único, o xornal La Provincia, conectaríase directamente a central interurbana, sen pasar pola urbana, obtendo autorización en decembro de 1923.

Un intento de suicidio

O 10 de xuño de 1920 ocorreu un intento de suicidio na central telefónica, cando o oficial de teléfonos de 18 anos D. Justo Pérez Fafián, veciño do barrio de Paraday, pegouse un tiro sobre as cinco e cuarto da tarde. Sen perda de tempo foi recollido e levado á casa de socorro, onde o médico de garda, D. José Lomas (auxiliado polos practicantes Triviño e López) que detectaron unha ferida de catro centímetros na eminencia frontal dereita con orificio de entrada e saída, pero superficial. Cando se soubo o acontecido foi á central o xuiz de instrucción Sr Prada Vaquero para tomar declaración ao ferido, que se negou a detallar as causas, pero parece relacionado cuns amoríos contrariados. 

En xuño de 1921 Justo sería destinado a central interurbana da Coruña.

As queixas de 1924

Marzo de 1924 chega con queixas da prensa local á nova política da Compañía Peninsular que tasaba ás chamadas nos locutorios desde que comezan a entrar no locutorio, en lugar desde que se establece a chamada. Esta medida encende á prensa que padece bastantes avarías no servizo e demoras no establecemento de conferencias, a pesar de pagar un abono mensual  



Para saber máis:

  • La idea moderna  diario democrático en Lugo  Num. 6970 (05/02/1914); Num. 6992 (19/02/1914); Num. 7008 (10/03/1914); Num. 7025 (31/03/1914); Num. 7045 (24/04/1914); Num. 7075 (01/06/1914); Num. 7076 (02/06/1914); Num. 7118 (22/07/1914); Num. 7909 (10/04/1917); Num. 7910 (11/04/1917)
  • El Eco de Galicia  diario católico é independiente  Num. 2345 (21/02/1914)
  • El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. s.n. (04/03/1914); (18/03/1914); (03/06/1914); (22/07/1914) 
  • Galicia nueva  periódico regional, primer diario de Villagarcía Año VIII Número 2611 - 5 de marzo de 1914
  • La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Num. 948 (26/09/1913); Num. 1112 (16/04/1914); Num. 1123 (29/04/1914); Num. 1150 (02/06/1914); Num. 1542 (30/03/1915); Num. 1560 (09/06/1915); Num. 1653 (08/09/1915); Año VII Número 2413 - 24 de maio de 1917
  • El regional  diario de Lugo Num. 10135 (28/04/1914); Num. 10162 (01/06/1914); Num. 10163 (02/06/1914); Num. 11056 (22/12/1916)
  • El Correo gallego  diario político de la mañana Ano XXXVII Número 12025 - 29 de maio de 1914
  • Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 93 (03/05/1914); Num. 110 (04/06/1914)
  • Faro de Vigo - 2 de xuño de 1914
  • El norte de Galicia  diario político y de información Num. 3855 (24/09/1913); Num. 3894 (10/11/1913); Num. 3908 (02/06/1914); Num. 4543 (17/12/1916); Num. 5488 (11/06/1920)
  • La Región  diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos Ano V Número 1306 - 3 de xullo de 1914; Ano V Número 1307 - 4 de xullo de 1914
  • El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXI Número 9069 - 27 de xullo de 1914
  • El Progreso  diario liberal Año XII Número 3591 - 20 de agosto de 1919; Ano XVI Número 4914 - 4 de decembro de 1923; 
  • El Orzán  diario independiente Año III Número 716 - 12 de xuño de 1920
  • El Eco de Santiago  diario independiente Año XXV Número 10139 - 12 de xuño de 1920
  • El Compostelano  diario independiente Ano I Número 101 - 12 de xuño de 1920
  • La Integridad diario católico Num. 9350 (11/06/1921)
  • La Voz de Galicia de 12 de xuño de 1920
  • La Provincia  diario de información y de intereses generales Año I Número 159 - 4 de decembro de 1923; Ano XVII Número 4991 - 4 de marzo de 1924




martes, 3 de xaneiro de 2023

Os primeiros anos da telefonía interurbana en Santiago (1914-1923)

Tres representantes da Compañía Peninsular de Teléfonos chegan a Santiago de Compostela o 15 de abril de 1914 para facer os estudos de implantación do novo servizo na cidade. O teléfono era unha forte demanda da prensa, principal usuario do telégrado, xa que o servizo se prestaba cunha deficiente calidade.

A central irá a ser instalada nos baixos da rúa Vilar nº 25, sendo dirixidos os traballos polo Sr. Soriano. Ademais de destatar na prensa a calidade dos locutorios forrados de terciopelo ou dos teléfonos da casa Edison, poñen a súa ollada nos retretes, que serán do tipo water-closet recibidos desde o estranxeiro. O director será Jose Gutierrez Zurbano, contacto como telefonista a Eugenio Hurtado, dous ordenanzas e dous repartidores de telefonemas.

A inauguración seria o 9 de setembro de 1914 onde se emiten telefonemas a numerosas poboacións. O primeiro sería un ao presidente Eduardo Dato para felicitalo na decisión de manter a España neutral na primeira guerra mundial. Entre as 50 persoas na inauguración, estarían na inauguración varios concelleiros de Santiago, o xeneral Reixa, o tenente coronel o Sr Dato, o xuiz Fuentes, e outras autoridades e representantes da prensa. Ofreceuse un lunch por parte da Casa de Blanca. Sería a última en inaugurarse da primeira fase en Galicia. Faltaría por concluir o enlace de Santiago con Pontevedra, polo que para comunicar estas dúas cidades a chamada pasaría por Betanzos, Lugo, Monforte, Ourense e Vigo.

O primeiro usuario de pago desta central sería Francisco Ramallo cunha conferencia con Manuel Lobit de Ourense. En febreiro de 1916 conéctanse as redes urbana e interurbana, de tal maneira que os usuarios do primeiro, previo troco do teléfono, poden facer conferencias interurbana desde os cadanseus domicilios.

En canto aos directores, se pasaría de Jose Gutiérrez Zurbano a Benigno Marín Herrero e deste a Luis Royo Polo, procedente de Madrid en maio de 1917. Luis sería moi popular en Santiago chegando ao punto de sair na revista Vida Gallega.  Nos seus primeiros meses tería que lidiar coa suspensión temporal das comunicacións, decretada polo goberno e con novos proxectos. Así extendería a rede co enlace con Vilagarcía e Pontevedra, a ampliación do vestíbulo da estación, o doble fío telefónico con Betanzos e o nomeamento de novos oficiais con Antonio Sande e Antonio Fernández.

Luis Royo Polo en Vida Gallega. 25 de setembro de 1917.

Luis sería trasladado a Madrid en xullo de 1918, sendo sustituido polo segundo xefe da estación de Monforte D. Manuel Cortés. Manuel Cortés duraría pouco (sería destinado a Burgos) porque en agosto dese ano sería destinado como xefe da central, D. Vicente Cenalmor, procedente da central de Ferrol onde estaba desde a apertura do servizo. 
 
En xaneiro do 1919 sería nomeado xefe D. Víctor Acero, así coma os ascensos dos oficiais Sr Sande e Fernández. Víctor sufriría unha grave doencia, a gripe do 19, en marzo de 1920 que causaría o ser pronto pasamento, causando certa conmoción. Compañeiros e oficiais da compañía en Galicia participan do seu enterro. 

Temporalmente viría a Santiago o director da central de Betanzos, D.Santos Velasco, que sería sustituido por D. Antonio Martín e Francisco Caballero, da central de Madrid (que en 1921 sería destinado a Bilbao), e D. Félix Alba de Bilbao (ascendido a Oficial segundo en 1921 e destinado a Gijón en 1923). Sería nomeado o alumno de medicina D. Antonio Fernández e Fernández coma novo director, ata ese momento oficial de recadación, que era fillo do secretario da sucursal do Banco de España. Outros compañeiros nesas datas serían Fernando Fernández e Manuel Carballeira.  O cargo de xefe pasa a ser desempeñado, de maneira interina, por D. Primitivo Alba, pasando a D. Antonio Marín e Marín, procedente de Valladolid, en outubro de 1922. Os oficiais Ramón Castro (procedente de Gijón) e Sr. Tojo (de Vigo) chegarían en 1923, así coma o regreso de Antonio Martín de Marcos, que estivera uns meses na central de Vigo.

Victor Acero en Vida gallega do 25 de maio de 1920



Para saber máis:

  • La Voz de Galicia. 16 de abril de 1914
  • El Eco de Santiago  diario independiente Ano XIX Número 6562 - 17 de abril de 1914; Ano XIX Número 6683 - 8 de setembro de 1914; Ano XIX Número 6685 - 10 de setembro de 1914; Ano XXI Número 7144 - 9 de marzo de 1916; Ano XXII Número 9142 - 10 de marzo de 1917; Ano XXII Número 9188 - 5 de maio de 1917; Ano XXII Número 9254 - 28 de xullo de 1917; Ano XXII Número 9256 - 31 de xullo de 1917;  Ano XXII Número 9283 - 1 de setembro de 1917; Ano XXIII Número 10047 - 9 de xullo de 1918; Ano XXIII Número 10058 - 2 de agosto de 1918; Ano XXIV Número 10108 -  29 de xaneiro de 1919; Ano XXV Número 1077 - 9 de marzo de 1920; Ano XXV Número 10136 - 9 de xuño de 1920; Ano XXV Número 10149 - 25 de xuño de 1920; Año XXVI Número 10346 - 29 de xaneiro de 1921; Ano XXVI Número 10674 - 1 de setembro de 1921; Ano XXVI Número 10678 - 6 de setembro de 1921; Ano XXVIII Número 11423 - 27 de marzo de 1923
  • Diario de Galicia periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de información general Num. 1616 (18/04/1914); Num. 1621 (24/04/1914); Num. 2074 (12/08/1915); Num. 2818 (02/09/1917); Num. 2930 (23/12/1917); Num. 3198 (18/07/1918); Num. 3221 (01/08/1918)
  • La idea moderna  diario democrático en Lugo  Num. 7041 (20/04/1914); Num. 7129 (10/09/1914)
  • El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. s.n. (12/05/1914);  (11/09/1914); Num. 4894 (09/03/1917)
  • Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 112 (06/06/1914); Num. 125 (05/07/1914); Num. 146 (31/07/1914);  Num. 182 (10/09/1914); Num. 183 (11/09/1914); Num. 20 (22/02/1916); Num. 101 (04/05/1917) ; Num. 150 (31/07/1917); Num. 169 (03/08/1918); Num. 182 (20/08/1918)
  • La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra  Ano XXVI Número 7345 - 4 xullo 1914
  • El Correo gallego  diario político de la mañana Ano XXXVII Número 12094 - 7 de agosto de 1914;  Ano XLI Número 14688 - 31 de xullo de 1918; Ano XLV Número 15958 - 18 de outubro de 1922
  • El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXI Número 9093 - 24 de agosto de 1914; Ano XXXI Número 9109 - 11 de setembro de 1914; Ano XXXV Número 10275 - 18 de xullo de 1918; Ano XXXVII Número 10871 - 25 de xuño de 1920
  • El Eco de Galicia  diario católico é independiente  Num. 2545 (10/09/1914)
  • El regional  diario de Lugo Num. 10254 (10/09/1914)
  • El norte de Galicia  diario político y de información Num. 3988 (10/09/1914)
  • El Noroeste Ano XIX Número 9806 - 10 de setembro de 1914
  • Noticiero de Vigo  diario independiente de la mañana Ano XXIX Número 11905 - 10 de setembro de 1914
  • La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Num. 1242 (11/09/1914);  Año X Número 3255 - 9 de marzo de 1920
  • El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 253 (18/12/1917); Num. 926 (05/03/1920); Num. 929 (09/03/1920)
  • El Progreso  diario liberal Año XI Número 3140 - 21 de febreiro de 1918
  • Galicia nueva  periódico regional, primer diario de Villagarcía Año XII Número 4616 - 19 de xullo de 1918
  • El Compostelano  diario independiente Ano I Número 30 - 8 de marzo de 1920; Ano I Número 112 - 1920 xuño 25; Ano II Número 292 - 31 de xaneiro de 1921; Ano II Número 377 - 14 de maio de 1921; Ano III Número 804 - 18 de outubro de 1922;  Ano IV Número 1074 - 22 de setembro de 1923
  • La Integridad: diario católico: Num. 8971 (09/03/1920)
  • La Región  diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos Ano XI Número 3026 - 9 de marzo de 1920
  • Galicia nueva : periódico regional, primer diario de Villagarcía: Año XIV Número 5101 - 9 de marzo de 1920
  • Vida gallega  ilustración regional Ano XII Volume VIII Número 144 - 25 de maio de 1920
  • Faro de Vigo: 31 de decembro de 1918; 19 de outubro de 1922

xoves, 29 de decembro de 2022

Os atrasos da Compañía Peninsular en Galicia (1908 - 1913)

O 8 de xuño de 1908 adxudícase a rede telefónica do Noroeste, tras quedar en varias ocasións a poxa deserta, á Compañía Peninsular de Teléfonos do Sr. Enrique Parellada Pallás. Estaba previsto o inicio das obras no seguinte mes e a dispoñibilidade do servizo no seguinte ano, pero a realidade sería outra. Unha vez construída a rede ata León, pasarían a montar a rede a Lugo-Betanzos-Coruña e, nun posterior momento, o ramal Ourense-Vigo-Pontevedra-Santiago. Como estacións secundarias pediríase á compañía a construción das de Vilagarcía e Cortegada, que naquel momento pensábase que sería sede veraniega da familia real. 

Adxudicación publicada na Gaceta de Madrid de 29 de xullo de 1908


Toda esta rede debería estar dispoñible na primavera de 1910, pero, pola guerra de Melilla, decidiuse comezar a construír a rede do Sur, poñendo como novas datas xaneiro de 1911 para Lugo e Coruña e setembro de 1911 para Ourense, Vigo e Pontevedra. A finais de outubro de 1910 aínda non comezaran as obras e increméntase a polémica. Cansos de agardar, en outubro de 1911 o presidente da Cámara de Comercio de Santiago viaxa a Madrid para reunirse con Director Xeral de Comunicacións e conseguir o seu apoio para atopar unha solución. A demora debíase ao compromiso da Compañía Peninsular en rematar a rede do Sur, por mandato gobernamental, pero terminada esta non comezan as obras da conexión con Galicia

Isto motiva que o 27 de outubro de 1911 sexa a Cámara de Comercio de Lugo a que lidere as mobilizacións e envíe comunicacións ás cámaras e prensa pedindo que o 6 de novembro de telegrafíe reclamado a rede ao presidente do goberno (Sr Canalejas), ó ministro de gobernación (Sr. Barroso) e ao director de Correos e Telégrafos.

A resposta chega por parte do ministro Barroso, publicada o 16 de decembro de 1911, onde indica que a concesión está rescindida de fato ao non terminar os traballos a Compañía Peninsular nun prazo de 3 anos desde a concesión (vencido en xullo de 1911) e anuncia unha nova poxa, que non acaba por realizarse. Por contra, nunha entrevista da Cámara de Comercio de Santiago con Director de Comunicación comenta que foi a propia compañía a que renunciara á concesión ao non poder satisfacer as condicións da poxa gañada tres anos antes. Sorprendentemente, o 10 de marzo de 1912 apróbase no consello de ministros unha prórroga de 30 meses adicionais en favor da compañía, que levanta certo malestar na prensa local.

O intento de recuperación da rede galega 

En paralelo ás demoras, recupérase o proxecto de 1907 de Álvaro López Mora. Tras unha forte reclamación na prensa aproveitando a Exposición Rexional de Santiago en 1909, mentres non se instale o servizo da Compañía Peninsular, a Dirección de Correos e Telégrafos, por parte do Sr Francos Rodríguez, decide o 26 de novembro de 1909, reinstaurar o servizo telefónico entre Vigo, Pontevedra, Santiago, A Coruña e Ferrol, instalando un novo arame condutor para evitar os problemas causados ao servizo telegráfico. Coma no caso anterior, o político Álvaro López Mora intercede por recuperar este servizo. O 18 de xullo de 1910 noméanse dous oficiais segundos de telégrafos, D. Pedro Pérez Sánchez e D. Aurelio Álvarez Manzaneda como responsables da rede de telefonía.

Álvaro López Mora. Director Xeral de Comunicacións en 1907.


Entre Coruña en Vigo existían tres fíos para o servizo telegráfico, que non son suficientes para cursar todas as mensaxes. Ademais, o persoal do servizo tampouco resulta ser suficiente. A prensa, un dos maiores utilizadores do servizo telegráfico, é o principal afectado, e mostra as súas dúbidas sobre que ocasionará adicar un fío dos tres existentes ao novo servizo telefónico. 

O proxecto non termina por concretarse e volve reclamarse na prensa e por parte de concellos e cámaras de comercio no período entre febreiro e abril de 1911 a Bernardo Sagasta, o director de Correos e Telégrafos nese momento. En maio de 1911 serían os concesionarios de redes urbanas, con Mariano Martín Villoslada (neste momento concesionario da rede de Santiago de Compostela e director da de Vigo) como un dos máis activos, os que reclamarían esa interconexión ante a pasividade da Compañía Peninsular. En setembro de 1911 xa serían os concellos, asumindo que a Compañía Peninsular desistira da instalación, os que requirirían a dirección de Correos e Telégrafos a reactivación do servizo.  Nunca se recuperaría.

Comeza a instalación da rede interurbana

O 26 de novembro de 1912 anúnciase que están próximas a comezar,  cando termine o tendido de Madrid a Xaén (na primavera de 1913), as obras de conexión con Monforte de Lemos con Madrid, con dous circuítos escalonados e outro directo ata Madrid  Do cadro da central de Monforte sairán os fíos a Lugo-Coruña e outro a Ourense-Vigo-Pontevedra. A instalación será xestionada polo galego Aurelio Rey Mouriño (inspector da sección extremeña e xefe da estación de Cabeza del Buey).

O 30 de abril de 1913 aparece unha mención a unha entrevista co Sr. Baldebey, enxeñeiro da Compañía Pensinsular, onde comenta que unha brigada xa está a traballar na liña de León o Monforte.  D. Luis de Armiñán, director xeral de Correos e Telégrafos, envía unha carta ao Faro de Vigo o 2 de agosto de 1913, explicando os problemas que padecía a rede de telefonía activada por López Mora en 1907 e os plan da Compañía Peninsular para ter telefono en Galicia nun prazo menor de un ano.

O xefe de brigada da Compañía Peninsular, Jose Iniesta Calvo, solicita autorización aos ferrocarrís do Norte para planificar a instalación da rede desde Monforte de Lemos a Coruña. Comezan a recibirse postes e arame de cobre no porto de Vigo e a rede comeza a ser unha realidade.

Borrador do mapa de conectividade da Compañía Peninsular de Teléfono. Ano 1910. 



Para saber máis:

  • El Correo gallego  diario político de la mañana Ano XXXI Número 10088 - 9 de xuño de 1908; Ano XXXIII Número 10842 - 8 de outubro de 1910; Ano XXXIV Número 11178 - 10 de novembro de 1911; Ano XXXIV Número 11212 - 20 de decembro de 1911; Ano XXXVI Número 11644 - 15 de maio de 1913
  • El Noroeste Año XIII Número 4665 - 9 de xuño de 1908; Año XIII Número 4669 - 13 de xuño de 1908; Ano XVI Número 5571 - 19 de febreiro de 1911; Ano XVI Número 5576 - 24 de febreiro de 1911; Año XVI Número 5601 - 21 de marzo de 1911; Ano XVI Número 5767 - 14 de setembro de 1911; Año XVII Número 6305 - 1 de decembro de 1912
  • La Voz de Galicia 9 de xuño de 1908; 26 de novembro de 1909; 9 de decembro de 1909; 27 de febreiro de 1911; 14 e 24 de setembro de 1911;11 de novembro de 1911; 12 e 20 de marzo de 1912; 30 de novembro de 1912
  • La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra Ano XX Número 5500 - 11 xuño 1908; Ano XX Número 5502 - 13 xuño 1908; Ano XXII Número 6075 - 25 maio 1910; Ano XXIII Número 6301 - 25 febreiro 1911; Ano XXIII Número 6366 - 16 maio 1911;  Ano XXIII Número 6490 - 18 outubro 1911; Ano XXIII Número 6501 - 2 novembro 1911; Ano XXIII Número 6511 - 14 novembro 1911; Ano XXIV Número 6821 - 26 novembro 1912; Ano XXIII Número 6535 - 13 decembro 1911; Ano XXIV Número 6845 - 24 decembro 1912; Ano XXV Número 6946 - 30 abril 1913
  • Faro de Vigo - 12 de xuño de 1908; 7 de febreiro de 1909; 10 de decembro de 1909; 26 de novembro de 1909; 20 de setembro de 1910; 25 de febreiro de 1911; 16 de maio de 1911; 18 de outubro de 1911; 13 e 16 de decembro de 1911; 1 e 5 de agosto de 1913; 5 e 12 de decembro de 1913
  • El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. s.n.(06/03/1909); (25/11/1909); (27/11/1909); (09/12/1909); (16/05/1911); (14/09/1911); (11/03/1912); (13/12/1913)
  • El Eco de Santiago  diario independiente Anno XIV Número 8576 - 7 de xuño de 1909; Ano XIV Número 8577 - 8 de xuño de 1909; Anno XIV Número 8721 - 26 de novembro de 1909; Ano XIV Número 8731 - 9 de decembro de 1909; Ano XV Número 8614 - 9 de marzo de 1910; Año XVI Número 8867 - 18 de xaneiro de 1911; Ano XVI Número 8930 - 7 de abril de 1911; Ano XVI Número 9053 - 16 de setembro de 1911; Ano XVIII Número 6106 - 17 de maio de 1913
  • El norte de Galicia  diario político y de información Num. 2712 (27/11/1909); Num. 2723 (13/12/1909); Num. 2847 (17/05/1910) 
  • El Eco de Galicia  diario católico é independiente Num. 903 (27/11/1909); Num. 1141 (20/05/1910), Num. 1262 (06/10/1910); Num. 1555 (14/09/1911); Num. 1591 (31/10/1911); Num. 1310 (01/12/1910); Num. 1630 (14/12/1911)
  • La Libertad Num. 238 (23/04/1910)
  • Galicia nueva  periódico regional, primer diario de Villagarcía Año III Número 810 - 18 de decembro de 1909
  • Diario de Galicia periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de información general Num. 672 (24/02/1911); Num. 689 (17/03/1911); Num. 736 (14/05/1911); Num. 907 (08/12/1911);  Num. 916 (20/12/1911); Num. 1200 (30/11/1912); Num. 1445 (21/09/1913); Num. 1514 (13/12/1913
  • El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXVIII Número 8106 - 18 de maio de 1911; Ano XXIX Número 8352 - 14 de marzo de 1912; Ano XXX Número 8813 - 20 de setembro de 1913; Ano XXX Número 8889 - 17 de decembro de 1813
  • Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 262 (01/11/1911); Num. 310 (30/12/1911) 
  • La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Num. 369 (23/12/1911) ; Num. 435 (13/03/1912)
  • Noticiero de Vigo  diario independiente de la mañana Ano XXVI Número 11047 - 10 de novembro de 1911

O mindoniense Cándido Martínez na reclamación salarial dos telegrafistas de 1880

 Candido Martínez Montenegro foi un deputado liberal durante tres décadas por Mondoñedo (Lugo), que nos ano 1881 - 1883 sería director de Co...