Telefonía urbana en Ribadeo (1915 - 1919)

Xullo de 1915: Ribadeo obtén a concesión dun centro telefónico urbano para que fora xestionado polo corpo de telégrados. O deputado ribadense Ramón Bustelo González, futuro avó materno de Leopoldo Calvo Sotelo, intercedeu para lograr ese fin. Ramón levaría o teléfono número 1 desa rede. Esta concesión non gustou en Viveiro, que competía en importancia con Ribadeo naquel momento, que por medio de figuras locais e a prensa comezan a presionar a Jose Soto Reguera, o deputado polo distrito de Viveiro. 

Ramón Bustelo González. Las Cortes españolas. Las de 1910. 

Madrid, Tipografía Antonio Marzo, 1911

Exixíase 50 interesados e parece que pronto se alcanzou esa cifra. En outubro de 1915 consta a visita do xefe de liña da sección de telégrafos de Lugo, D. Luis López Ureta, para facer un estudo sobre a instalación do teléfono urbano. En abril de 1916 todavía non comezaran as obras, pero figura unha nova visita técnica, neste caso de D. Jose Sandoval, xefe de sección de telégrafos de Lugo.

Tras un periodo de paréntese, que pode deberse ao problema de suministros pola guerra mundial, en setembro de 1916 aparece unha referencia na prensa a que este xa se atopa en camiño. 

Neste intre a Compañía Peninsular de Teléfonos está instalando a rede interurbana en 10 cidades de Galicia, pero a Mariña parece quedar desestimada nesta primeira fase, pese as pretensións do deputado Bustelo.  En paralelo, en febreiro de 1917, o director xeral de telégrafos, o Sr. Francos Rodríguez, aproba o proxecto de instalación do servizo telefónico entre Lugo e Ribadeo, pasando por Vilalba, Mondoñedo e Vilanova de Lourenzá.

O 12 de marzo de 1917 anuncia o Sr. Francos Rodríguez a vontade de asistir a inauguración do servizo telefónico de Ribadeo, que tería lugar próximamente. Non chega a acudir nin parece haber unha celebración formal, pero a prensa recolle que o 5 de abril de 1917 o servizo xa está operativo, aínda que sería por pouco tempo. 

Postes de teléfonos en Ribadeo. Sen datar. Concello de Ribadeo

A conexión a Lugo sería levada a cabo polo xefe de sección, o Sr. Emilio Novoa. Sería unha liña nova de Lugo a Rábade e pasará por Vilalba (aínda que a falta de interese parece que motivará que non se instale unha central) e Mondoñedo, cun doble circuito de 2 mm de cobre, aproveitando os postes do telégrafo.

O 11 de agosto de 1917 sae publicado no boletín da provincia un procedimiento para o aluguer dunha casa en Ribadeo, cun prezo máximo de 1000 pesetas anuais, para o servizo telefónico urbano e vivenda do xefe da estación. O servizo telefónico urbano aparece como interrumpido neste periodo. O procedemento resulta ser ganado por Guillermo Pérez Pérez, que ofreceu unha casa na rúa San Juan de Ribadeo.

O 10 de maio de 1918 publícase na prensa que está en proceso o tendido do cable de Ribadeo a Lugo, faltando o tramo de Mondoñedo a Ribadeo. Enrique Bolaño, xefe da estación telegráfica de Lugo, comunica a apertura da conexión interurbana con o 7 de decembro de 1918, estando aberta ao público de 8 da mañá a nove da noite, sendo xestionado por oficiais do corpo de telégrafos.

Sae publicado na prensa as téoricas primeiras mulleres telefonistas de Galicia pertencentes ao corpo de telégrafos, que son destinadas á central de Ribadeo o 20 de agosto de 1918. Serían as auxiliares de terceira Dª Dolores Hernández Hilera e Dº María Antonia Murias López. 

En xaneiro de 1919 publícase como a liña que que conecta con Lugo queda suspendida polos temporais. Non se ten novas ata abril de 1921 onde se fala da recuperación do servizo con carácter permanente, atendido por un xefe, tres oficiais e unha auxiliar telefónoca. Existía en teoría comunicación con Lugo, pero un representante da Compañía Peninsular, en maio de 1921, para analizar a posibilidade de conectar esta vila coa capital.  De feito, aparece a inclusión na Real Orde de 26 de agosto de 1921 de creación de novas estacións da rede interurbana, xunto a Ortigueira, Ordes, Viveiro e Guillarei.

Para saber máis:

• La idea moderna  diario democrático en Lugo. Num. 7390 (27/07/1915);   Num. 7468 (26/10/1915); Num. 7863 (13/02/1917); Num. 7881 (06/03/1917); Num. 8061 (15/10/1917); Num. 8283 (02/07/1918); Num. 8321 (20/08/1918); Num. 8403 (07/12/1918)
• Verdad y justicia  semanario imparcial defensor de los intereses generales del distrito  Ano I Número 9 - 24 de xullo de 1915; Ano II Número 48 - 22 de abril de 1916
• El Eco de Santiago  diario independiente Año XXI Número 9051 - 15 de novembro de 1916 ; Año XXI Número 9083 - 27 de decembro de 1916; Año XXII Número 9144 - 13 de Marzo de 1917; Año XXII Número 9270 - 17 de agosto de 1917; Ano XXIII Número 10067 - 9 de decembro de 1918
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 267 (29/12/1916); Num. 42 (21/02/1917)
• La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra  Ano XXVIII Número 7941 - 9 marzo 1916; Ano XXVIII Número 8189 - 9 novembro 1916
• El regional  diario de Lugo Num. 10964 (19/09/1916); Num. 11022 (14/11/1916); Num. 11663 (12/03/1917); Num. 11639 (03/07/1917); Num. 11962 (01/07/1918); Num. 11974 (15/07/1918)
• Boletín Oficial de la Provincia de Lugo/ Número 241 - 17 de octubre de 1916;  Número 185 - 14 de agosto de 1917
• Diario de Galicia periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de información general Num. 2505 (19/10/1916); Num. 2630 (24/02/1917); Num. 3074 (18/05/1918)
• El Correo gallego  diario político de la mañana Ano XL Número 12953 - 5 de abril de 1917
• El norte de Galicia diario político y de información Num. 4477 (03/10/1916); Num. 4594 (15/02/1917); Num. 5166 (07/12/1918); Num. 5131 (07/01/1919) 
• La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Año VII Número 2336 - 20 de febreiro de 1917; Ano VII Número 2354 - 13 de marzo de 1917; Ano VII Número 2445 - 3 de xullo de 1917; Ano VIII Número 2876 - 7 de decembro de 1918; Ano VIII Número 2884 - 17 de decembro de 1918
• Faro de Vigo. 15 de marzo de 1917
• El Progreso  diario liberal Ano XI Número 3208 - 15 de maio de 1918; Ano XI Número 3288 - 20 de agosto de 1918; Ano XI Número 3379  8 de decembro de 1918; Ano XI Número 3379  8 de decembro de 1918; Año XII Número 3404 - 9 de xaneiro de 1919; Año XIV Número 4128 - 18 de maio de 1921
• El Progreso  semanario independiente Ano XII Número 2134 - 14 de decembro de 1918
• Galicia nueva  periódico regional, primer diario de Villagarcía Año XII Número 4727 - 12 de decembro de 1918
• El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. 5231 (10/05/1918); Num. 5390 (08/01/1919)
• El Orzán  diario independiente Ano I Número 150 - 3 de xullo de 1918
• La Región diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos Ano X Número 2684 - 10 de xaneiro de 1919
• La Voz de Mondoñedo  periódico semanal Año XVIII Número 971 - 18 de abril de 1921

A telefonía urbana en Lugo (1900 - 1922)

 A última cidade en ter teléfono urbano en Galicia foi Lugo, xa no ano 1917. Foi a única que non tivo concesionarios privados, dado que foi construída polo corpo de Telégrafos ata o paso á Compañía Nacional de Teléfonos de España en 1924. Repasemos o proceso de creación desta rede urbana.

O 10 de xaneiro de 1900 publica o diario El Regional un artigo sobre o teléfono, onde falaba de que as dúas sociedades explotadoras da electricidade que existían na cidade debían adicar certos esforzos á construción dunha rede para a prestación do servizo de telefonía, como xa contaban Vigo ou A Coruña desde hai anos. Argumentábao indicando que centros de recreo, hoteis, administracións públicas, etc, xa serían uns trinta abonados fixos e que con oitenta de seguro que sería rendible. Así, bastaría con involucrar a banqueiros e comerciantes para acadar esa cifra.

Esa proposta sería recollida noutras cabeceiras da cidade, falando do interese suscitado na sociedade lucense. En El Correo de Lugo do 31 de xaneiro de 1900 se comenta que esta idea non é nova, xa que unha persoa xa estaba traballando nela (sen citala).

Foto Marín. Lugo. Muralla. 1928. Fundación Telefónica.

Un ano mais tarde, o 15 de xaneiro de 1901, pregunta El Regional polo suposto interese que existía, e intenta axilizar para ser a cuarta cidade de Galicia, xa que Santiago de Compostela xa incorporara ese servizo.

O 23 de febreiro de 1905 publica El Correo Gallego como varios accionistas da Eléctrica Lucense pensan establecer o servizo telefónico urbano, polo que teñen a intención de circular boletíns de subscrición para analizar a viabilidade do proxecto. Non se volven ter mais noticias deste proxecto.

Non existen novidades ata 1913, onde El Norte de Galicia publica que ían comezar os traballos do teléfono urbano en breve.  Pode que se tratara do concesionario de Ferrol, xa que La Idea Moderan indica o 27 de Maio de 1914 que tanto un representante dese concesionario como o director técnico estaban a facer os estudos necesarios para a instalación. Este medio da incluso un prezo de referencia para a subscrición mensual por 8 pesetas.  Esta nova iniciativa tamén fracasou.

A aposta pola Compañía Peninsular de Teléfonos

En Outubro de 1914 a rede interurbana xa estaba en construción o que levou a Cámara de Comercio de Lugo a falar coa Compañía Peninsular de Teléfonos, adxudicataria desa rede que uniría as principais cidades nun futuro, para que asumisen tamén o servizo urbano, como xa facían noutras zonas do Estado. A Cámara comeza a circular boletíns de subscrición cun custe mensual de 7,50 pesetas, sendo a instalación de balde.

En Novembro incítase na prensa a inscribirse para alcanzar o número mínimo de subscritores, que a compañía fixaba en 100. A intención da Cámara de Comercio é enviar esa listaxe xunto cun plano das localizacións á compañía para facilitar a posta en marcha da rede. O 4 de decembro de 1914 publica El Regional a primeira lista de 77 subscritores que se publica como anexo. A prensa recolle que se enviaron 110 mostras de interese, pero que a Compañía Peninsular de Teléfonos pedira 20.000 pesetas para acometer a instalación  que non estaban previstos na súa petición orixinal, causando unha gran indignación na Cámara de Comercio

A implantación por parte de Dirección General de Comunicaciones

En febreiro de 1915 o deputado D. Emilio Tapia recibe, do director xeral de Comunicacións, o Sr. Emilio Ortuño, a vontade de establecer o servizo telefónico usando o corpo de telégrafos. Esto foi froito dunha proposta para levar a telefonía a vilas de certo tamaño (maiores de 20.000 habitantes) e capitais de provincia que quedaran á marxe das iniciativas privadas, do que tamén se beneficiarían Ponteareas, Tui e outras capitais de distrito en Galicia. O resto das principais cidades xa contaban con ese servizo, nalguns casos (Vigo e Coruña) desde hai mais de 25 anos. 

Sede de telégrafos diante do Banco de España. Plano de Lugo. 1918. Benito Chías e Sixto Vizcaino. Alberto Martín Editor, Barcelona. Vía Instituto Geográfico Nacional

O local destinado ao servizo será na oficina de telégrafos, na rúa Castelar (hoxe rúa do Teatro) habilitando un local na parte posterior para oficina e telégrafos.  Aproveitase para limitar a área que cubrirá o servizo, marcando como límites a escola de Piugos, a Tolda, o alto de Garabolos, a fábrica de xabróns do Sr. Pillado, e o campo de tiro. O 8 de xullo chega a aprobación do proxecto por parte do director xeral de comunicacións. Xa en agosto dáse conta da recepción de boa parte do material.

A existencia previa do servizo interurbano en Lugo levou a ofrecer a posibilidade de subscribirse só para chamadas urbanas ou dar a posibilidade de ter chamadas interurbanas, xa que se faría unha interconexión con este servizo. Neste caso o dispositivo telefónico sería diferente. En xaneiro de 1916 publícanse as tarifas, que son as mesmas para todas as cidades onde o servizo se presta polo corpo de telégrafos, pasando de 4 pesetas ao mes para particulares a 10,40 pesetas no caso de restaurantes ou estacións de trens, mentres o servizo sexa de 7 a 22h. Se pasara a ser permanente podería incrementarse nun 20%.

A construción da rede vaise adiando en 1916, polo que o alcalde de Lugo, o Sr. López Pérez, visita ao novo director de comunicacións, D. Francos Rodríguez, en xaneiro de 1917. En marzo xa estaban construídas as arteiras norte, a da saída pola rúa da Estación e pola rúa San Marcos, as máis próximas a central telefónica. O xefe de liña, o Sr. Emilio Novoa González, achaca as demoras á resistencia dos veciños en aceptar a colocación de "palomillas" (soportes para os ailladores que permiten tirar o fío telefónico) nas fachadas das súas vivendas, especialmente na zona da praza de Santo Domingo e praza Maior. O 23 de abril de 1917 xa unha parte dos abonados pode utilizar o servizo.

A inauguración celébrase o 1 de xuño de 1917, de xeito discreto ao estar en obras aínda na central de telégrafos. A prensa agradece ao xefe de liña  e o xefe de telégrafos, o Sr. Enrique Bolaño, a súa adicación.  Publícanse as listaxes con 92 abonados, que se irán sumando mais nas seguintes datas mediante actualizacións na prensa (p.e o 30 de xullo xa figurarían 121 abonados). A mesma prensa recolle a necesidade de que facilitadores de servizos como as empresas de electricidade, policía de vixilancia, garda municipal, balneario, bombeiros, centros eclesiásticos etc. que non aparecen na primeira lista se sumen ao servizo para poder recibir notificacións dos abonados e incrementar o valor do servizo.

Construíuse unha torre hexagonal de ferro con capacidade para 460 abonados deseñada para soportar o peso ante inclemencias meteorolóxicas. Emilio Novoa, o xefe de liña nese período, publicou informacións na prensa con datos técnicos. Emilio sería un impulsor da profesión de enxeñería de telecomunicacións e un gran referente. Recentemente (2021) conta cunha excelente biografía realizada por Olga Pérez Sanjuán,(ver sección para saber máis).

Foto Marín. Lugo. Templete da central, hoxe na rúa do Teatro. 1928. Fundación Telefónica.

Complementando o servizo nos domicilios existía un locutorio público na sede de telégrafos, cun custe de 0,20 pesetas por cada tres minutos ao que tiñan acceso gratuito os abonados. Outro servizo interesante para os abonados era poder ter notificacións da hora de chegadas dos trens ou cotizacións en bolsa por tres pesetas mensuais (limitado a un reporte diario).

Os problemas no servizo

A prestación do servizo por parte do persoal do corpo de telégrafos, que tamén se daba en outras localidades como Ponteareas ou Tui, pasou a ser un problema en Lugo pola falta de persoal suficiente. A prensa local fíxose eco desa situación e comezou unha campaña para recabar maiores recursos dando conta dos grandes ingresos que recibían por parte dos abonados. En febreiro de 1918 reclámase persoal feminino, que se estaba formando na escola de Madrid nese momento.

Enrique Bolaño, xefe de telégrafos, informa o 3 de xaneiro de 1918 que algúns abonados están sufrindo problemas no servizo derivados da negativa do Hotel Oriental a permitir o acceso ao faiado para facer esas reparacións.  O hotel estaba disconforme porque a estructura montada estaba prevista para seis u oito fíos pero levaban conectados máis de sesenta i estaban preocupados por se podía danar a estructura. Esto obriga a cambiar a numeración de certos usuarios.

Ante as queixas de algúns abonados, que organizan incluso unha reunión o 27 de xuño de 1918, o inspector D. Miguel Vila Barraqué visita Lugo a finais de outubro de 1918 e comprométese a investir en novos equipos e tentar chegar a vilas próximas. Tamén pídese que o servizo sexa permanente. O xefe de telégrados, Enrique Bolaño, envía á prensa un comunicado indicando que precísase que máis da metade do abonados estén interesados nese servizo e que deben notificalo por escrito aceptando a sobrecuste do mesmo. 

Un novo conflito xurdiría en decembro de 1918 xa que o propietario do inmoble que aluga ao servizo telefónico quere subir as tasas e vense na obriga de sacar un concurso para o aluguer dun novo inmoble, que sae publicado o 11 de febreiro de 1919 polo xefe Enrique Bolaño, aínda que non queda constancia de que este cambio se realizara.

Os problemas para colocar palomillas obriga a propoñer a instalación de tres postes na praza da Santo Domingo,na esquina da rúa San Marcos; na rúa Manuel Becerra e onde se une a rúa de Armañá coa Praza de Santo Domingo. O concello pide a conformidade  en xullo de 1920 da policía local, que non autoriza o da rúa Becerra e da autorización provisional ao resto. Curiosamente en decembro de 1920 desaparece un poste, o da praza de Santo Domingo, que recibira queixa por non cumprir un mínimo de ornato.

Novas queixas en decembro de 1919

O ano 1919 pecharíase con fortes queixas por parte de abonado sobre a calidade do servizo. O 30 de decembro organízase unha reunión no Círculo das Artes onde un grupo confirma que non van a pagar os abonos e deciden enviar unha misiva ao ministro de Gobernación y ao director xeral de Comunicacións, ademáis de manter reunións co alcalde, gobernador civil e presidente da cámara de comercio.

O 1 de xaneiro de 1920 a maior parte dos abonados presentan a baixa no servizo, fartos dos problemas de calidade (o teléfono do hospital non funciona; é necesario chamar varias veces á central para comunicar, perdendo ata 15 minutos; etc.) relacionados coa falta de persoal do corpo de telégrafos para atender o servizo. A prensa menciona a reducción de dúas auxiliares a só unha para atender o servizo.

El norte de Galicia diario político y de información Num. 5635 (07/01/1920)

O inspector D. Enrique Utiniaga, tras chegar as noticias da baixa masiva á Dirección de Comunicacións, visita a cidade i entrevístase coa traballadores, abonados e a prensa. As queixas dan resultado e asignar máis persoal feminino á central que chega no mes de marzo (aparecen mencionadas na prensa Araceli Jiménez Zurbano, Emilia López Saavedra ou Josefina Peláez López, esta en 1922). O xefe de sección, Manuel Ballesteros, comunica que os que notificaron a baixa que non volvan pagar o servizo terán consideración de baixa definitiva.

A crónica de 1922

El Progreso recolle esta curiosa crónica dunha visita a central telefónica e que ocorre coa telefonista.

El Progreso  diario liberal Año XV Número 4583 - 9 de novembro de 1922

Para saber mais: 

• El Regional: 10 de xaneiro de 1900; 15 de xaneiro de 1901; 27 de outubro de 1914; 20 e 27 de novembro de 1914; 4 de decembro de 1914; 4 de xaneiro de 1916; 1 de agosto de 1916; 12 de maio de 1917; 5, 9 e 28 de xuño de 1917; 13 de agosto de 1917; Num. 13105 (17/01/1922); Num. 13108 (20/01/1922); Num. 13564 (07/06/1922)
• La Idea Moderna: 24 de xaneiro de 1900; 27 de maio de 1914; 30 de outubro de 1914; 10, 20 e 27 de novembro de 1914; 8 y 9 de febreiro de 1915; 8 de xullo de 1915; 21 de agosto de 1915; 4 de setembro de 1915; 26 de novembro de 1915; 27 de abril de 1917; 28 de maio de 1917; 1 e 4 de xuño de 1917; 29 de setembro de 1917; 19 de decembro de 1917;  Num. 8136 (03/01/1918); Num. 8148 (17/01/1918); Num. 8384 (13/11/1918); Num. 8438 (23/01/1919) 
• El Correo de Lugo: 25 e 31 de xaneiro de 1900
• Gaceta de Galicia: 26 de xaneiro de 1900
• El Correo Gallego: 23 de febreiro de 1905; Ano XLI Número 14659 - 27 de xuño de 1918
• El Norte de Galicia: 30 de setembro de 1913; 26,27 e 31 de outubro de 1914: 27 de novembro de 1914; 9 de febreiro de 1915; 18 e 25 de Marzo de 1915; 23 de xullo de 1915; 30 de xaneiro de 1917; 4 de abril de 1917; 31 de maio de 1917; 2 de xuño de 1917; 17 e 19 de xullo de 1917; 13 e 18 de agosto de 1917; 11 de setembro de 1917;  Num. 5029 (11/06/1918); Num. 5161 (12/02/1919); Num. 5185 (17/03/1919); Num. 5635 (07/01/1920); Num. 5645 (19/01/1920); Num. 5538 (09/08/1920)
• La Voz de la Verdad: 26 de outubro de 1914; 20 de novembro de 1914; 10 de febreiro de 1915; 12 de xuño de 1915; 10 e 30 de marzo de 1917; 10 e 23 de abril de 1917; 11 de maio de 1917; 18 de xullo de 1917; Ano VIII Número 2855 - 13 de novembro de 1918; Ano VIII Número 2883 - 16 de  decembro de 1918; Ano IX Número 3200 - 31 de decembro de 1919;  Ano X Número 3207 - 12 de xaneiro de 1920; Ano X Número 3256 - 10 de marzo de 1920; Ano X Número 3350 - 5 de xullo de 1920; Ano X Número 3374 - 2 de agosto de 1920; Ano XII Número 3942 - 6 de xuño de 1922
• La Correspondencia Gallega: 30 de outubro de 1914; 5 de maio de 1916; 16 de xullo de 1916
• La Región: 31 de outubro de 1914
• El Correo de Galicia: 9 de agosto de 1915; 19 de xaneiro de 1916; 2 de abril de 1917
• El Progreso: 24 de maio de 1917;  Ano XII Número 2092 - 26 de outubro de 1918
• Boletín Oficial de Provincia de Lugo: 24 de xuño de 1915; 3 de xullo de 1915; 4 de setembro de 1915; 14 de febreiro de 1919.
• El Noroeste: Año XX Número 9496. 24 de xullo de 1915; Ano XXIII Número 10272 - 14 de xaneiro de 1918
• Historia de una profesión. Biografía de Emilio Novoa. Autora: Olga Pérez Sanjuán. COIT. 2021.
• El Progreso  diario liberal Ano XI Número 3099 - 3 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3100 - 4 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3115 - 22 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3139 - 20 de febreiro de 1918; Ano XI Número 3142 - 23 de febreiro de 1918;  Anno XI Número 3176 - 5 de abril de 1918; Ano XI Número 3339 - 19 de outubro de 1918;  Ano XI Número 3342 - 23 de outubro de 1918;  Ano XI Número 3360 - 14 de  novembro de 1918; Ano XII Número 3461 - 18 de marzo de 1919;Ano XII Número 3704 - 30 de decembro de 1919; Ano XIII Número 3706 - 1 de xaneiro de 1920; Ano XIII Número 3721 - 18 de xaneiro de 1920; Ano XIII Número 3761 - 5 de marzo de 1920; Ano XIII Número 3858 - 4 de xullo de 1920; Ano XIII Número 3879 - 29 de xullo de 1920; Ano XV Número 4331 - 21 de xaneiro de 1922; Ano XV Número 4583 - 9 de novembro de 1922
• La Voz de Galicia: 18 de decembro de 1918
• El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 888 (31/12/1919)
• El Diario de Pontevedra : periódico liberal: Ano XXXVII Número 10728 - 5 de xaneiro de 1920
• El Orzán diario independiente Año III Número 603 - 1 de xaneiro de 1920
• El Eco de Santiago  diario independiente Año XXV Número 10266 - 3 de xaneiro de 1920

Tarefas pendentes: 

• Consultar o arquivo do Concello de Lugo incluido o libro de actas do pleno municipal
• Localizar listas con abonados ao servizo, xa que a primeira guía conservada é de 1928.

ANEXO

Lista de interesados no servizo a 4 de decembro de 1914.

• Deputación provincial
• Concello
• Julio Núñez
• Eduardo Prieto Rivera
• Pedro Romero e irmáns
• Emilio Tapia
• Hotel Méndez Núñez
• Sergio Rivera
• Augusto Pozzi
• Pujol y Arriaga
• Cárcere do partido
• Angel López Pérez
• La Hispano Belga
• Gran Clínica Veterinaria
• Jose Gayoso Castro
• Colexio "El Progreso"
• Circulo das Artes
• Salvador Castro Freire
• Travadelo e Compañia
• Banco de España
• Ramón Saavedra
• Julio Iglesias Fariña
• Souto Montenegro y Pedrosa
• Casino
• Pedro Irizar
• Carlos Alonso
• Germán Alonso
• Demetrio Alvarez
• Agustín Pita
• Hipólito Pliado
• Lugo Salón
• Fulgencio Manso
• Gerardo Castro
• Jesús Bal
• Juan Núñez taller de mecánica
• Germán Pérez Peña
• Rogelio Nondedeu
• Cooperativa militar e Civil
• Goberno militar
• Ofinas de obras públicas
• Antonio Fernández
• Antonio Pardo y Pardo
• El Norte de Galciia
• Delegación de Facenda
• Alejo Madarro
• Economato Civico Militar
• Jose Herrero Lobejón
• Tomás Pérez Carro
• Manuel PArdo Becerra
• Goberno Civil
• José Páramo
• Honorio Manso
• Juan Manuel Pardo y Pardo
• Viuva e fillos de Jose Sánchez
• El Progreso
• H Vera
• Academia de Nosa Señora dos Ollos Grandes
• El Regional
• La Voz de la Verdad
• Ilmo Señor Bispo
• Destacamento de reximento de Zamora
• Viuva de Peche
• Reverendos PP Franciscanos
• Hotel La Oriental
• Xefe de suministros da praza
• Hotel Comercio
• Empresa de Augas
• Audiencia Provincial
• Oficinas do servizo agronómico
• Campo de experimentación agrícola
• Instituto de segunda ensinanza
• Constantino Velarde
• Estación de Ferrocarril
• Camara de Comercio
• Jesús Rodríguez López
• Empresa arrendataria de consumos
• La Idea Moderna

A pegada en Galicia de Emilio Novoa como enxeñeiro (1917-1918)

Emilio Novoa González naceu en Ourense en 1895. Emilio era fillo dun telegrafista, orixinario de Con 18 anos ingresou no Corpo de Telégrafos como alumno da primeira promoción da escola superior de telegrafía en 1913, polo que pode considerarse como parte da primeira promoción de enxeñeiros de telecomunicación en España en 1917, ademais de ser o primeiro doutor. 

Emilio Novoa. Sen datar. 

Antes de adicarse en a docencia en 1924 tivo varios destinos (incluíndo Vigo, Lugo, Ourense e Coruña), comezando a súa vida profesional como membro do corpo de telégrafos con destino en Lugo, (tras unhas poucas semanas como xefe da liña do centro de Madrid) onde estábase a construír en 1917 a rede de telefonía urbana, dependente dese corpo. Desprázase coa súa muller a cidade e pasan a vivir no número 50 da Ronda de Santiago.

El Correo de Galicia : Diario independiente de avisos y noticias: Num. 4911 (30/03/1917)

Consulta nesta publicación a labor de Emilio Novoa na posta en marcha da rede urbana de Lugo:  https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/08/a-chegada-telefonia-urbana-en-lugo-1900.html

El regional : diario de Lugo: Num. 11616 (12/05/1917)

Emilio tiña unha forte vocación divulgativa, polo que acabaría participando como docente de enxeñería de telecomunicacións, polo que acostumaba deixar artigos técnicos en prensa especializada, pero tamén en prensa galega.  Por exemplo, no diario "El Norte de Galicia" de 2 de xuño de 1917, onde co gallo de inauguración da central da detalles técnicos sobre a construción, que dificilmente sería comprensible polo gran público. 

La Voz de Galicia - 11 de agosto de 1917

Así, detalla como a tipoloxía de arame de bronce (de 8 quilogramos por quilómetro) cunha torre (ou templete) dimensionada para 460 abonados deseñada para soportar a tensión dos fíos (peso, vento, etc). Desde a torre baixa una barra de fusibles protectores para descargas de corrente, a través de cables de están recubertos de papel chegan ao cadro da central.

Consulta nesta publicación como Emilio Novoa axudou a construir a rede de telefonía urbana en Ribadeo e a súa conexión coa rede de Lugo: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/12/telefonia-urbana-en-ribadeo-1915-1917.html

Emilio tivo tempo de participar nalgunha das polémicas intrínsecas ao seu posto. Unha sería derivada da típica negativa dos propietarios a que se instalaran a apoios metálicos ou "palomillas" nos edificios para a condución dos cables. Seguramente por medo a descargas de tormentas.  Outro conflito, xa inherente ao corpo de telégrafos, sería a folga de 1918, da que participaría ata a o punto de asinar un comunicado, xunto a outros colegas, que se publicou na prensa. A estadía de Emilio en Lugo sería breve, xa que 13 meses máis tarde tomaría destino a Valladolid e, dende aí, a Madrid. 

La voz de la verdad : diario católico con censura eclesiástica: Año VIII Número 2679 - 1918 abril 4

Emilio tería oportunidade de volver a Galicia xa como avogado (que cursaría nos anos seguintes) e político. Así foi gobernador civil da provincia da Coruña durante a segunda república e membro do partido radical autónomo galego, xunto a Jose Gurriarán.

Para saber máis:

• El Correo de Galicia : Diario independiente de avisos y noticias: Num. 4911 (30/03/1917); Num. 5202 (05/04/1918)
• El Progreso : semanario independiente: Ano XI Número 2200 - 1 de abril de 1917
• La voz de la verdad : diario católico con censura eclesiástica: Ano VII Número 2421 - 2 de xuño de 1917; Ano VIII Número 2666 - 19 de marzo de 1918; Ano VIII Número 2679 - 14 de abril de 1918;  Año VIII Número 2754 - 15 de xullo de 1918
• Diario de Galicia: periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de información general: Num. 2808 (23/08/1917)
• Gaceta de Galicia : Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela: Num. 80 (05/04/1918)
• Historia de una profesión. Biografía de Emilio Novoa. Autora: Olga Pérez Sanjuán. COIT. 2021.
• La Voz de Galicia. 11 de agosto de 1917; 4 de abril de 1918.

Intrusismo na guía telefónica de Vigo (1916)

A guía telefónica publicada pola Compañía Peninsular de Teléfonos de 1916 introduciu o problema do intrusismo profesional en Galicia.  Manuel Filgueira, un dos odontólogos da cidade de Vigo fai referencia na prensa, o 5 de maio de 1918, a que aprecen supostos dentistas na guía telefónica da cidade que non son tales, ao carecer de título de odontología. Maniel refírese a esta entrada do listín telefónico:

Anuario telefónico da Compañía Peninsular de Teléfonos. Ano 1916

Manuel queixase de que se lle ve exercer desde a rúa a pesar dunha Real Orde que existe dispoñer do título de odontólogo para poder exercer a profesión. Ademais indica que hai algún caso adicional en Vigo (Isidro Pazos, con título obtido en Portugal pero non valido en España), Pontevedra (un irmán de D.S Kuper) e Ponteareas. 

D.S. Kuper ven de Simeón Kuper, xudeu nado en Kamianets-Podilskyi (Ucraína) en 1879, que chegou a Vigo en 1907 e montou unha clínica dental que semella que foi das primeiras de España en contar con aparatos de radioloxía. A certa controversia sobre o seu nome xa que aparece como  Schloimo Mendelewitch, Liloimo Mendelecrek ou incluso Victorino. A familia, de ideoloxía socialdemócrata, foi detida do alzamento de 1936 e lograron marchar a Rusia en 1939. Parte deles exercerían tamén de odontólogos, suscitando certa controversia con outros profesionais. 

Simeón défendese dos ataques comentando que estudara nas universidades de Kiev e de Xenebra. Argumentos similares utilizan os seus familiares que exercen a mesma profesión. En diferentes periodos conseguen a aprobación por parte do Ministerio da Instrucción Pública, debendo constar como dentistas autorizados e non como odontólogos.

Boletín Oficial del Colegio Provincial de Médicos de Pontevedra: Época 2ª Año III Número 28 - 1 de novembro de 1926

Para saber máis:

• El Progreso : semanario independiente: Ano XI Número 2297 - 1917 xullo 29; Ano XII Número 2645 - 9 de maio de 1918
• https://andaquepaque.blogspot.com/2020/04/como-ser-dentista-y-morir-en-el-intento.html?m=1
• https://anosdomedo.blogspot.com/2014/12/dentistas-rusos-as-familias-zbarsky-e.html