As primeiras liñas privadas da provincia de Lugo (1893-1917)

Quedaba pendente unha publicación sobre ás liñas privadas da provincia de Lugo, despois de ter explorado ás outras provincias previamente. Cumpre recordar que hai varios tipos de liñas, como son:

• Liñas de edificios públicos (concellos, deputación, etc)
• Redes urbanas, que no caso de provincia de Lugo chegarían á capital, Monforte, Ribadeo, Viveiro e Mondoñedo nunha época tardía, a partires de 1916.
• Redes interurbanas, que chegaron á cidade de Lugo en 1915, antes co teléfono urbano.  Por exemplo, o Hotel Méndez Núñez se conectou a rede interurbana nesa época.
• Liñas particulares que ocupaban o espazo público (postes,...) que necesitaban de autorización da Dirección de Correos e Telégrafos e quedaron recollidas en Anuarios Telegráficos, que comentaremos a continuación
• Liñas particulares interiores (dentro de edificios de uso xeral como balnearios, etc.)
• Liñas públicas telefónicas para conexión a rede telegráfica, que se recolleron nesta publicación para os caso de  O Vicedo (1894) e Celeiro (1893)   https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/07/telefonia-municipal-no-mapa-telegrafico.html. A partir do século XX chegarían tamén a O Valadouro, Foz, Lourenzá, etc.
• Liñas telefónicas reconvertidas en telegráficas, como foi o caso de Chantada (orixinaria en 1894)

Nesta publicación exploraremos aqueles casos de liñas e iniciativas particulares creadas antes de 1917 á marxe das grandes redes. Partindo da información compilada, incluíndo a aportada por Emilio Borque, temos estas referencia das Estadísticas Telegráficas de España do seguintes anos:

• 1887: sen liñas particulares
• 1895: sen liñas particulares
• 1897: unha liña en Lugo e outra en Viveiro  (total: 2)
• 1904: dúas liñas máis en Lugo e outra en Monforte (total: 5)
• 1905: unha liña máis en Lugo, outra en Sargadelos e outra adicional en Viveiro (total: 8)

A tenor desta información, as primeiras liñas particulares da provincia de Lugo poderían ser as das compañías eléctricas de Lugo recollidas nesta publicación: 

https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/11/a-telefonia-nas-electricas-de-lugo-1897.html

se ben non sempre aparecían recollidas nos anuarios telegráficos, porque é posible que non conseguiran unha autorización expresa da dirección de correos e telégrafos ao utilizar os postes eléctricos para a montaxe da rede. 

Algunha liña, como é sería o caso da mencionada en Sargadelos, apenas ten referencias na prensa.  Neste caso parece construída en 1904, pero a primeira referencia atopada sería en 1908. Neste caso apúntase a que existía unha liña ata o salto de auga e turbina localizada á altura da alameda na antiga fundición.

1893

A compañía eléctrica que instala o servizo de alumeado público en Mondoñedo e que está instalando a turbina, está a realizar unha instalación de arames para o servizo telefónico.  A inauguración farase o 1 de marzo de 1893, sendo a segunda cidade galega despois de Pontevedra. Foi promovida por Francisco Armesto Vinuesa, contando coa colaboración de farmacéutico de Vilafranca do Bierzo Jesús Adrán, que colaborou con outros proxectos en Galicia. A liña conectaba o salto de Viloalle do río Tronceda (3 quilómetros ao norte) con Mondoñedo. Esta liña non aparecería no Anuarios Telegráficos. 

Máis tarde, en abril de 1909 presentarían un proxecto para a instalación dunha rede telefónica entre Ribadeo e Vilalba aproveitando a instalación dos cables eléctricos.

1896

Agustín Valcarce, xerente da compañía eléctrica de Monforte de Lemos, obtén autorización para a construción dunha liña telefónica particular, por un período de 10 anos, se ben non queda constancia de se uniría a sede da empresa en Monforte coa central eléctrica situada uns quilómetros, no río Cabe á altura de Ribas Altas, aproveitando o trazado eléctrico, ou sería unha nova instalación na contorna urbana. Esta debe tratarse da liña particular recollida nos anuarios de 1904 e 1905, xa que non existen referencias adicionais de liñas en Monforte.

1901

Constrúese unha liña de teléfono na nova liña do ferrocarril mineiro que se construía entre Porto Estreito (na entrada da ría de Ribadeo) e a mina de ferro de Vilaoudriz, cunha extensión de 33 quilómetros. A vía de tren entraría en servizo en 1903 e a inauguración do servizo telefónico en agosto de 1905. En 1903 construiríase tamén a liña, actualmente de FEVE, entre Viveiro e Ribadeo, que contaría tamén con teléfono.

Cargue de Porto Estreito en Ribadeo. Orixe: Ferrocarriles de España

1902 

José Díaz Gayoso en nome do enxeñeiro inglés D. Jorge Layman, veciño de Becerreá, presentou o 9 de agosto de 1902, no Goberno Civil de Lugo un proxecto para a construción dunha liña telefónica particular entre a casa do Sr. Layman e as oficinas da compañía mineira "The Lugo Goldsfields Limited" de Becerreá, da que era propietario e que quería explotar pirita de ferro, cobre e ouro. A autorización chegaría o 10 de outubro dese ano, pero non parece que se teña construído ao desistir desa empresa en 1904.

1906 

Jose Reimundo, veciño de Foz, solicita autorización para a montaxe dunha liña telefónica paralela á de transporte de enerxía entre o Pozo Capitán, no río Masma, no lugar de Cazolga, concello de Barreiros, e Ribadeo e Foz, co gallo de subministrar alumeado eléctrico en varios pobos da mariña lucense, a través de varias estradas do estado. Obtería autorización a primeiros de 1907.

1912 

Dodolino Trigo Paz solicitou permiso para a construción dunha liña particular pero non hai constancia de que puntos de Mondoñedo conectaba.  Dodolino, un dos promotores das Irmandades da Fala, era dono da eléctrica mindoniense, que era unha das primeiras liñas telefónicas construídas na provincia, e promotor dun par de xornais na cidade de Mondoñedo. Cabe pensar que esa liña conectaría a sua vivenda particular (na actual rúa Guevara) con algún destes negocios ou cunha finca da súa propiedade na parroquia de Masma.

Para saber máis: 

• El lucense  diario católico de la tarde Num. 2489 (07/02/1893)
• La Voz de Galicia. 9 de febreiro de 1893; 5 de xuño de 1895; 2 de xaneiro de 1912
• El diario de Galicia  periódico católico e independiente Ano V Número 1233 - 5 de xuño de 1895 El regional  diario de Lugo  Num. 4652 (03/03/1896); N; um. 6772 (10/08/1902); Num. 6798 (05/09/1902); Num. 6831 (11/10/1902);  Num. 6908 (08/01/1903
• La idea moderna  diario democrático en Lugo  Num. 3237 (01/10/1901)
• El norte de Galicia  diario político y de información Num. 641 (24/03/1903); Num. 1630 (02/08/1906); Num. 2585 (18/08/1909)
• El Eco de Santiago diario independiente Año XII Número 3462 - 5 de xuño de 1907
• La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra Ano XXI Número 5742 - 9 abril 1909; Ano XXIV Número 6551 - 3 xaneiro 1912

As primeiras liñas privadas na provincia de Ourense (1886 - 1917)

Existen diferentes tipoloxías de liñas telefónicas: 

• Liñas de edificios públicos (concellos, deputación, etc), sendo a primeira mención á da Escola de Artes e Oficios de Ourense que menciona a instalación dun teléfono en abril de 1892.
• Redes urbanas, que no caso de provincia de Ourense chegaría só a capital antes de 1917, neste caso en 1914, recollido nesta publicación: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/08/ourense-creacion-da-rede-urbana-de.html
• Redes interurbanas, que chegaron á cidade de Ourense en 1914 e permitían contactar con outras 9 cidades galegas e co resto de España 
• Liñas particulares que ocupaban o espazo público (postes,...) que requirían de autorización
• Liñas particulares interiores (dentro de hoteis, etc.)
• Liñas públicas telefónicas para conexión a rede telegráfica, que se recolleron nesta publicación para os caso de  Bande e Viana do Bolo ata 1899, pero sabemos que houbo máis como o caso do Irixo (1914),  Dacón (1898), entre outros: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/07/telefonia-municipal-no-mapa-telegrafico.html
• Liñas telefónicas reconvertidas en telegráficas, como foi o caso de Verín, recollido nesta publicación:https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/05/o-barco-trives-1892-roubo-de-postes.html

Nesta publicación exploraremos aqueles casos de liñas e iniciativas particulares creadas antes de 1917 á marxe das grandes redes.

1886

O fotógrafo i electricista Pedro Pernas Rolle, no seu despacho da travesía da rúa Alba (hoxe Cardenal Quiroga) de Ourense. Notifica na prensa que vai facer ensaios para unha instalación telefónica, sendo o aparente precursor da telefonía en Ourense. Apenas deixou pegada da súa actividade profesional na cidade polo que hai un halo de misterio sobre a súa persoa.

Selo do fotógrafo. Fotografía no Museo Etnográfico de Ribadavia. Ano ~1886

1901

Marcelino Suárez cursa solicitude de autorización para a instalación dunha rede telefónica privada entre O Barco de Valdeorras e as canteiras de Xagoaza, das que era propietario. Pode que a liña se establecera coa fábrica de cal "Caleras de Valdeorras" que tiña no lugar de Valorca.

No mesmo ano solicita tamén unha liña particular Joaquín Arias Quirós, no que non hai moitas referencias no hemeroteca, entre O Barco de Valdeorras e Veiga de Cabo (nas proximidades do río Forcadela). Joaquín tería actividades no sector bancario e na política con posterioridade.  Puido estar relacionado con actividades relacionadas co viño, xa que se laiaba en artigos da prensa da chegada da filoxera.

1904 

Jesús Palacios Ramilo, irmán do famoso arquitecto Antonio Palacios, era enxeñeiro axudante de obras públicas que tivo a concesión para o aproveitamento enerxético no río Bubal de Verín (localización) que levaría a luz eléctrica a Verín e, aproveitando ese trazado, tamén a implantación dunha liña telefónica. Esta liña, de terse construido, non aparecería no anuario telegráfico.

Ramón Gómez Nogueira, propietario da Banca Nogueira en Ribadavia, na rúa do Progreso, e a súa casa particular. Ramón era un comerciante de tecidos reconvertido en banqueiro grazas ás relacións con emigrantes e bancos de América.

Via Emilio Borque temos información do número de liñas particulares en 1904 e 1905 dos anuarios das Estadísticas Telegráficas de España, coincidindo en número en ambos anos. 

• 3 liñas en Ourense no concello de Ourense (sen constancia de cales poden ser)
• 2 liñas en O Barco de Valdeorras (sen dúbida, as liñas de Marcelino Suárez e Joaquín García)
• 1 liña en Ribadavia (sen dúbido a liña da Banca Nogueira)

1905

D. Jacinto Becerra Romero, para conectar o balneario de Requeixo en Vilaza, en Monterrei (localización), que comezara a operar en 1899, hoxe practicamente desaparecido, e a vila de Verín, entendendo que na sede de Correos e Telégrafos para dar servizo aos auguistas que acudían nesas datas ao balneario.

1908

Francisco Conde Balvís xestionaba o servizo eléctrico na cidade de Ourense. Dispuña da central do Castadón no río Lonia (localización) que entrara en servizo en 1902 e unha central termoeléctrica nos Remedios de Ourense (hoxe desaparecida), conectadas aproveitando o trazado da liña eléctrica.  En 1905 constrúe a fábrica de enerxía do río Mao (localización) en Parada do Sil, para dar servizo a máis vilas (incluida Maceda) e estar conectada con central de Tui. Así, aproveitando o trazado eléctrico obtén unha autorización para conectar Maceda coa Central do río Mao i esta con Ourense.

Central do río Mao. Ano 1910 (aprox). Fundación Barrié.

Para saber máis: 

• Blog Ourense no tempo: https://ourensenotempo.blogspot.com/2019/02/algo-mas-de-pedro-pernas-rolle.html
• Faro de Vigo. 2 de abril de 1886
• El Eco de Galicia. Num 341 de 10 de abril de 1901
• La Correspondencia Gallega. Núm. 3327 e 3329 de 15 e 18 de febreiro de 1901; Núm 4291 de 23 de maio de 1904; Núm 5655 de 19 de decembro de 1908
• El Eco de Santiago. Núm. 3038 de 6 de decembro de 1904
• El Correo de Galicia de 16 de xuño de 1905
• El regional. Diario de Lugo. Núm 7632 de 15 de xuño de 1905
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 91 (23/04/1892)

Ourense: Creación da rede urbana de telefonía: 1889-1914

A primeira noticia sobre o interese en establecer unha rede urbana en Ourense foi en abril de 1889, xusto despois das redes de A Coruña e Vigo. A diferencia foi que en Ourense tardaría 25 anos en establecerse. Non constan quen foron as persoas desta primeira iniciativa.

En xullo de 1892 volve a aparecer na prensa esta iniciativa, esta vez cun proxecto estimado en 28.500 pesetas deseñado pola Escola de Artes e Oficios e unha mención na prensa á necesidade de constituir unha sociedade por accións. En paralelo, proxéctase unha rede privada, para conectar os fielatos das entradas de Ourense, por parte do arrendatario do servizo de consumos. Unha nova referencia chega en novembro de 1892 onde a prensa menciona unha empresa de Madrid como interesada no establecimento do servizo.

Este proxecto volve discutirse en marzo de 1894 na Escola de Artes, facultado ao Sr. Jose Lorenzo Gil para solicitar ao concello unha subvención e comezar a movilizar aos posibles clientes que poidan estar interesados. Están presentes figuras senlleiras coma Marcelo Macías, Benito Fernandez Alonso e Valentín Lamas Carvajal.

En novembre deste ano colócase un teléfono na casa de Concello, presumiblemente conectado á oficina de telégrafos para a recepción i envío de notificación.

Templete na sede da telefonía urbana. 1914. Praza Maior.  Postal Thomas

O terceiro intento será en abril de 1895. Desta volta o contratista do alumeado eléctrico en Ourense, o avogado e industrial alaricano Francisco Conde Balvís anuncia que proxecta instalar o servizo telefónico, xusto cando vai estrearse o alumeado eléctrico. Un ano mais tarde, en 1896, fala que o proxecto se levará a cabo se hai 80 abonados dispostos a pagar durante de 10 anos a ritmo de 20 pesetas trimestrais.

O cuarto intento parece ser en outubro de 1901, onde a prensa comenta que existe unha iniciativa de proxecto, sen aportar máis detalles.

Xa a finais de 1904, a prensa recolle que un industrial traballa nun proxecto e que Adolfo Rodríguez Obaya, que era o alcalde naquel momento e pode que o promotor desa iniciativa, presentara o proxecto e memoria no Goberno Civil para ser aprobado pola Dirección de correos e telégrafos do tudense Augusto González Besada. Esto ocorre o 28 de maio de 1905, segundo se publica a subasta na Gaceta de Madrid.

Gaceta de Madrid de 28 de maio de 1905.

Trinta días para presentar as propostas. Dous meses para iniciar os traballos e outros dous meses para súa finalización. De novo non fructifica, a subasta queda deserta.

Sexto intento en decembro de 1906 por parte, nesta volta, da Cámara de Comercio e o seu presidente D. Juan Fuentes, que reclama o apoio do deputado D. Senén Canido para este propósito.  A Cámara intenta recabar usuarios interesados mediante boletíns  de subscripción, que en setembro de 1907 parecen pasar de 100 segundo La Correspondencia Gallega, pero se limita a 34 no Correo Gallego (dato máis realista), por baixo do umbral de 50 marcado para a publicación da nova subasta pública.

Parece alcanzar o número mínimo en decembro de 1908, cando se anuncia a publicación na Gaceta do anuncio da nova subasta da  rede telefónica. O deputado por Trives o Sr. Conde del Moral de Calatrava notifica este feito ao presidente da Cámara. Non está claro se foi declarada deserta o concedida autorización a sociedade Conde Balvís (tras o seu intento de 1895) pero xa con data de outubro de 1909, que parece fracasar novamente.

Gaceta de Madrid de 17 de decembro de 1908

Ao sétimo intento

A prensa recolle novas da publicación dunha nova subasta por parte da Dirección de Correos e Telégrafos en agosto 1911, aínda que non aparece recollido na Gaceta. Este será a sétima iniciativa e a definitiva.  Esta subasta basease no proxecto presentado por Antonio Pagoaga, de posible orixe basca, e cun proxecto valorado en 5.000 pesetas. A subasta celébrase o 30 de setembro de 1911, pero non queda constancia do resultado. 

Supoñemos que é a definitiva porque en xaneiro de 1913 fálase do concesionario da rede, D. Manuel Corbal Souto, pontevedrés e prestador do servizo de telefonía nesa cidade, que solicita a licencia para comezar as obras.  Estas comezan en marzo de 1913, onde se ten constancia da construcción do templete da central e o interese en abrir o servizo ao publico na data do Corpus. 

Deben de existir demoras xa que todavía en abril de 1914 está en construcción a rede. O empleado de Corbal en Pontevedra, o Sr. Juan Pérez Araujo, trasládase a Ourense para supervisar o remate das obras e xestionar o servizo. A data de posta en marcha do servizo foi o 21 de abril de 1914, cos primeiros abobados, e a inauguración o 1 de xullo de 1914 (con uns 40 aparatos instalados, incluido o de La Región apenas o día anterior) 

Sede da rede telefónica no número 17. Rúa do Instituto número 2, coa Praza Maior. Instituto Geográfico Nacional. ~1910

Inauguración

O diario La Región do 2 de xullo de 1914 recolle datos da inauguración acontecida na véspera ás 18h, onde foran invitados polo concesionario D. Manuel Corbal Souto. O cuadro central esta atendido polas telefonistas D. Marina de la Torre e Amparo González, usando a que califican como a mellor tecnoloxía, a de L.M. Ericsson.

A lista de abonados publicada inclue 39 teléfonos, pero menciona o artigo 41. Os asistentes a inauguración tomaron champán, pastas e cigarros. Seis abonados correspondían ao barrio da Ponte, que formaba parte doutro concello naquel momento.

• Telégrafos
• Compañía Peninsular de Teléfonos (teléfonos interurbano)
• Goberno Civil
• Concello
• Marqués de Leos (casa e notaría)
• Juan Fuentes (casa e banca)
• Francisco de las Cuevas
• Habilitación del Clero
• Manuel Salgado (Ponte Maior)
• Ignacio Tavarés, (Ponte Maior)
• Aurea Moreno (Ponte Maior)
• Viuva de Manuel Aurea (Ponte Maior)
• Valeriano Salve (Ponte Maior)
• Alfonso Abeijón (Ponte Maior)
• Seoane i Eire
• Hotel Miño
• Felipe Santiago
• Hotel Roma
• Francisco Villanueva e Compañía
• Vicente Román e Compañia
• A. Cheriguian
• Farmacia Fábrega
• Román y Saco
• Ildefonso Meruéndano
• Hijos de Simeón García e Compañía
• La Popular
• Pedro García del Villar
• Pedro Romero e Irmáns (banca, comercio e casa)
• Daniel Romero
• Laboratorio X
• Francisco José Rionegro
• Pinal Yebra i Aperribay
• La Región
• Chalet "Losada"
• Antonio Saco

Para saber máis: 

• Faro de Vigo. 12 de abril de 1889; 19 de novembro de 1892 
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 147 de 2 de xullo de 1892; Núm 54 de 10 de marzo de 1894; Num. 259 de 29 de novembro de 1894; Núm. 66 e 67 de 21 e 22 de marzo de 1896; Núm . 144 de 27 de xuño de 1897: Núm 231 de 12 de outubro de 1901; Núm 259 de 15 de novembro de 1907
• La Voz de Galicia 5 de xullo de 1892; 10 de Marzo de 1894; 12 de outubro de 1901
• El lucense. Núm. 3411. 24 de marzo de 1896
• El Diario de Pontevedra. Núm 3555. 14 de decembro de 1904; Núm 6798 de 15 de decembro de 1906; Núm 8199 de 12 de setembro de 1911; Núm 8627 de 6 de febreiro de 1913; Núm 8989 de 21 de abril de 1914
• La Correspondencia Gallega. Núm. 4478 de 9 de xaneiro de 1905; Núm. 4596 de 2 de xuño de 1905; Núm. 5282 de 19 de setembro de 1907; Núm 6909 de 14 de marzo de 1913
• El Correo Gallego. Núm 9001. 11 de xaneiro de 1905; Núm 9872 de 29 de outurbo de 1907
• Gaceta de Madrid. 28 de maio de 1905
• La Idea Moderna. Núm 5387 de 17 de decembro de 1908; Nñum 7037 de 15 de abril de 1914;  Núm. 7074 de 30 de maio de 1914
• Diario de Galicia. Núm 17 de 19 de decembro de 1908; Núm 834 de 12 de setembro de 1911
• El Correo de Galicia. 25 de agosto de 1911; 11 de setembro de 1911; 18 de xaneiro de 1913; 8 de marzo de 1913; 
• El Eco de Galicia. Núm 1554 de 13 de setembro de 1911
• La Región. Núm 941 de 19 de marzo de 1913; Núm 1253 de 28 de marzo de 1914; Núm. 1325 de 26 de xuño de 1914; Núm. 1328 de 30 de xuño de 1914; Núm 1330 de 2 de xullo de 1914;
• El Progreso. Núm 902 de 10 de xaneeiro de 1913; Num 1318 de 12 de abril de 1914; Núm 1379 de 3 de xullo 1914
• La libertad. Núm. 445 de 23 de abril de 1914
• La Voz de la Verdad. Núm 1173 de 30 de xullo de 1914; Núm 1177 de 4 de xullo de 1914
• El Noroeste: Núm 3613 de 10 de xaneiro de 1905; Núm. 4764 de 4 de outubro de 1908; Núm. 4828 de 18 de decembro de 1908; Núm. 6734 de 16 de febreiro de 1914
• El Eco de Santiago. Núm. 3566 de 18 de setembro de 1907

Tarefas pendentes:

• Revisar o libro de actas do Concello de Ourense

A telefonía urbana en Lugo (1900 - 1922)

 A última cidade en ter teléfono urbano en Galicia foi Lugo, xa no ano 1917. Foi a única que non tivo concesionarios privados, dado que foi construída polo corpo de Telégrafos ata o paso á Compañía Nacional de Teléfonos de España en 1924. Repasemos o proceso de creación desta rede urbana.

O 10 de xaneiro de 1900 publica o diario El Regional un artigo sobre o teléfono, onde falaba de que as dúas sociedades explotadoras da electricidade que existían na cidade debían adicar certos esforzos á construción dunha rede para a prestación do servizo de telefonía, como xa contaban Vigo ou A Coruña desde hai anos. Argumentábao indicando que centros de recreo, hoteis, administracións públicas, etc, xa serían uns trinta abonados fixos e que con oitenta de seguro que sería rendible. Así, bastaría con involucrar a banqueiros e comerciantes para acadar esa cifra.

Esa proposta sería recollida noutras cabeceiras da cidade, falando do interese suscitado na sociedade lucense. En El Correo de Lugo do 31 de xaneiro de 1900 se comenta que esta idea non é nova, xa que unha persoa xa estaba traballando nela (sen citala).

Foto Marín. Lugo. Muralla. 1928. Fundación Telefónica.

Un ano mais tarde, o 15 de xaneiro de 1901, pregunta El Regional polo suposto interese que existía, e intenta axilizar para ser a cuarta cidade de Galicia, xa que Santiago de Compostela xa incorporara ese servizo.

O 23 de febreiro de 1905 publica El Correo Gallego como varios accionistas da Eléctrica Lucense pensan establecer o servizo telefónico urbano, polo que teñen a intención de circular boletíns de subscrición para analizar a viabilidade do proxecto. Non se volven ter mais noticias deste proxecto.

Non existen novidades ata 1913, onde El Norte de Galicia publica que ían comezar os traballos do teléfono urbano en breve.  Pode que se tratara do concesionario de Ferrol, xa que La Idea Moderan indica o 27 de Maio de 1914 que tanto un representante dese concesionario como o director técnico estaban a facer os estudos necesarios para a instalación. Este medio da incluso un prezo de referencia para a subscrición mensual por 8 pesetas.  Esta nova iniciativa tamén fracasou.

A aposta pola Compañía Peninsular de Teléfonos

En Outubro de 1914 a rede interurbana xa estaba en construción o que levou a Cámara de Comercio de Lugo a falar coa Compañía Peninsular de Teléfonos, adxudicataria desa rede que uniría as principais cidades nun futuro, para que asumisen tamén o servizo urbano, como xa facían noutras zonas do Estado. A Cámara comeza a circular boletíns de subscrición cun custe mensual de 7,50 pesetas, sendo a instalación de balde.

En Novembro incítase na prensa a inscribirse para alcanzar o número mínimo de subscritores, que a compañía fixaba en 100. A intención da Cámara de Comercio é enviar esa listaxe xunto cun plano das localizacións á compañía para facilitar a posta en marcha da rede. O 4 de decembro de 1914 publica El Regional a primeira lista de 77 subscritores que se publica como anexo. A prensa recolle que se enviaron 110 mostras de interese, pero que a Compañía Peninsular de Teléfonos pedira 20.000 pesetas para acometer a instalación  que non estaban previstos na súa petición orixinal, causando unha gran indignación na Cámara de Comercio

A implantación por parte de Dirección General de Comunicaciones

En febreiro de 1915 o deputado D. Emilio Tapia recibe, do director xeral de Comunicacións, o Sr. Emilio Ortuño, a vontade de establecer o servizo telefónico usando o corpo de telégrafos. Esto foi froito dunha proposta para levar a telefonía a vilas de certo tamaño (maiores de 20.000 habitantes) e capitais de provincia que quedaran á marxe das iniciativas privadas, do que tamén se beneficiarían Ponteareas, Tui e outras capitais de distrito en Galicia. O resto das principais cidades xa contaban con ese servizo, nalguns casos (Vigo e Coruña) desde hai mais de 25 anos. 

Sede de telégrafos diante do Banco de España. Plano de Lugo. 1918. Benito Chías e Sixto Vizcaino. Alberto Martín Editor, Barcelona. Vía Instituto Geográfico Nacional

O local destinado ao servizo será na oficina de telégrafos, na rúa Castelar (hoxe rúa do Teatro) habilitando un local na parte posterior para oficina e telégrafos.  Aproveitase para limitar a área que cubrirá o servizo, marcando como límites a escola de Piugos, a Tolda, o alto de Garabolos, a fábrica de xabróns do Sr. Pillado, e o campo de tiro. O 8 de xullo chega a aprobación do proxecto por parte do director xeral de comunicacións. Xa en agosto dáse conta da recepción de boa parte do material.

A existencia previa do servizo interurbano en Lugo levou a ofrecer a posibilidade de subscribirse só para chamadas urbanas ou dar a posibilidade de ter chamadas interurbanas, xa que se faría unha interconexión con este servizo. Neste caso o dispositivo telefónico sería diferente. En xaneiro de 1916 publícanse as tarifas, que son as mesmas para todas as cidades onde o servizo se presta polo corpo de telégrafos, pasando de 4 pesetas ao mes para particulares a 10,40 pesetas no caso de restaurantes ou estacións de trens, mentres o servizo sexa de 7 a 22h. Se pasara a ser permanente podería incrementarse nun 20%.

A construción da rede vaise adiando en 1916, polo que o alcalde de Lugo, o Sr. López Pérez, visita ao novo director de comunicacións, D. Francos Rodríguez, en xaneiro de 1917. En marzo xa estaban construídas as arteiras norte, a da saída pola rúa da Estación e pola rúa San Marcos, as máis próximas a central telefónica. O xefe de liña, o Sr. Emilio Novoa González, achaca as demoras á resistencia dos veciños en aceptar a colocación de "palomillas" (soportes para os ailladores que permiten tirar o fío telefónico) nas fachadas das súas vivendas, especialmente na zona da praza de Santo Domingo e praza Maior. O 23 de abril de 1917 xa unha parte dos abonados pode utilizar o servizo.

A inauguración celébrase o 1 de xuño de 1917, de xeito discreto ao estar en obras aínda na central de telégrafos. A prensa agradece ao xefe de liña  e o xefe de telégrafos, o Sr. Enrique Bolaño, a súa adicación.  Publícanse as listaxes con 92 abonados, que se irán sumando mais nas seguintes datas mediante actualizacións na prensa (p.e o 30 de xullo xa figurarían 121 abonados). A mesma prensa recolle a necesidade de que facilitadores de servizos como as empresas de electricidade, policía de vixilancia, garda municipal, balneario, bombeiros, centros eclesiásticos etc. que non aparecen na primeira lista se sumen ao servizo para poder recibir notificacións dos abonados e incrementar o valor do servizo.

Construíuse unha torre hexagonal de ferro con capacidade para 460 abonados deseñada para soportar o peso ante inclemencias meteorolóxicas. Emilio Novoa, o xefe de liña nese período, publicou informacións na prensa con datos técnicos. Emilio sería un impulsor da profesión de enxeñería de telecomunicacións e un gran referente. Recentemente (2021) conta cunha excelente biografía realizada por Olga Pérez Sanjuán,(ver sección para saber máis).

Foto Marín. Lugo. Templete da central, hoxe na rúa do Teatro. 1928. Fundación Telefónica.

Complementando o servizo nos domicilios existía un locutorio público na sede de telégrafos, cun custe de 0,20 pesetas por cada tres minutos ao que tiñan acceso gratuito os abonados. Outro servizo interesante para os abonados era poder ter notificacións da hora de chegadas dos trens ou cotizacións en bolsa por tres pesetas mensuais (limitado a un reporte diario).

Os problemas no servizo

A prestación do servizo por parte do persoal do corpo de telégrafos, que tamén se daba en outras localidades como Ponteareas ou Tui, pasou a ser un problema en Lugo pola falta de persoal suficiente. A prensa local fíxose eco desa situación e comezou unha campaña para recabar maiores recursos dando conta dos grandes ingresos que recibían por parte dos abonados. En febreiro de 1918 reclámase persoal feminino, que se estaba formando na escola de Madrid nese momento.

Enrique Bolaño, xefe de telégrafos, informa o 3 de xaneiro de 1918 que algúns abonados están sufrindo problemas no servizo derivados da negativa do Hotel Oriental a permitir o acceso ao faiado para facer esas reparacións.  O hotel estaba disconforme porque a estructura montada estaba prevista para seis u oito fíos pero levaban conectados máis de sesenta i estaban preocupados por se podía danar a estructura. Esto obriga a cambiar a numeración de certos usuarios.

Ante as queixas de algúns abonados, que organizan incluso unha reunión o 27 de xuño de 1918, o inspector D. Miguel Vila Barraqué visita Lugo a finais de outubro de 1918 e comprométese a investir en novos equipos e tentar chegar a vilas próximas. Tamén pídese que o servizo sexa permanente. O xefe de telégrados, Enrique Bolaño, envía á prensa un comunicado indicando que precísase que máis da metade do abonados estén interesados nese servizo e que deben notificalo por escrito aceptando a sobrecuste do mesmo. 

Un novo conflito xurdiría en decembro de 1918 xa que o propietario do inmoble que aluga ao servizo telefónico quere subir as tasas e vense na obriga de sacar un concurso para o aluguer dun novo inmoble, que sae publicado o 11 de febreiro de 1919 polo xefe Enrique Bolaño, aínda que non queda constancia de que este cambio se realizara.

Os problemas para colocar palomillas obriga a propoñer a instalación de tres postes na praza da Santo Domingo,na esquina da rúa San Marcos; na rúa Manuel Becerra e onde se une a rúa de Armañá coa Praza de Santo Domingo. O concello pide a conformidade  en xullo de 1920 da policía local, que non autoriza o da rúa Becerra e da autorización provisional ao resto. Curiosamente en decembro de 1920 desaparece un poste, o da praza de Santo Domingo, que recibira queixa por non cumprir un mínimo de ornato.

Novas queixas en decembro de 1919

O ano 1919 pecharíase con fortes queixas por parte de abonado sobre a calidade do servizo. O 30 de decembro organízase unha reunión no Círculo das Artes onde un grupo confirma que non van a pagar os abonos e deciden enviar unha misiva ao ministro de Gobernación y ao director xeral de Comunicacións, ademáis de manter reunións co alcalde, gobernador civil e presidente da cámara de comercio.

O 1 de xaneiro de 1920 a maior parte dos abonados presentan a baixa no servizo, fartos dos problemas de calidade (o teléfono do hospital non funciona; é necesario chamar varias veces á central para comunicar, perdendo ata 15 minutos; etc.) relacionados coa falta de persoal do corpo de telégrafos para atender o servizo. A prensa menciona a reducción de dúas auxiliares a só unha para atender o servizo.

El norte de Galicia diario político y de información Num. 5635 (07/01/1920)

O inspector D. Enrique Utiniaga, tras chegar as noticias da baixa masiva á Dirección de Comunicacións, visita a cidade i entrevístase coa traballadores, abonados e a prensa. As queixas dan resultado e asignar máis persoal feminino á central que chega no mes de marzo (aparecen mencionadas na prensa Araceli Jiménez Zurbano, Emilia López Saavedra ou Josefina Peláez López, esta en 1922). O xefe de sección, Manuel Ballesteros, comunica que os que notificaron a baixa que non volvan pagar o servizo terán consideración de baixa definitiva.

A crónica de 1922

El Progreso recolle esta curiosa crónica dunha visita a central telefónica e que ocorre coa telefonista.

El Progreso  diario liberal Año XV Número 4583 - 9 de novembro de 1922

Para saber mais: 

• El Regional: 10 de xaneiro de 1900; 15 de xaneiro de 1901; 27 de outubro de 1914; 20 e 27 de novembro de 1914; 4 de decembro de 1914; 4 de xaneiro de 1916; 1 de agosto de 1916; 12 de maio de 1917; 5, 9 e 28 de xuño de 1917; 13 de agosto de 1917; Num. 13105 (17/01/1922); Num. 13108 (20/01/1922); Num. 13564 (07/06/1922)
• La Idea Moderna: 24 de xaneiro de 1900; 27 de maio de 1914; 30 de outubro de 1914; 10, 20 e 27 de novembro de 1914; 8 y 9 de febreiro de 1915; 8 de xullo de 1915; 21 de agosto de 1915; 4 de setembro de 1915; 26 de novembro de 1915; 27 de abril de 1917; 28 de maio de 1917; 1 e 4 de xuño de 1917; 29 de setembro de 1917; 19 de decembro de 1917;  Num. 8136 (03/01/1918); Num. 8148 (17/01/1918); Num. 8384 (13/11/1918); Num. 8438 (23/01/1919) 
• El Correo de Lugo: 25 e 31 de xaneiro de 1900
• Gaceta de Galicia: 26 de xaneiro de 1900
• El Correo Gallego: 23 de febreiro de 1905; Ano XLI Número 14659 - 27 de xuño de 1918
• El Norte de Galicia: 30 de setembro de 1913; 26,27 e 31 de outubro de 1914: 27 de novembro de 1914; 9 de febreiro de 1915; 18 e 25 de Marzo de 1915; 23 de xullo de 1915; 30 de xaneiro de 1917; 4 de abril de 1917; 31 de maio de 1917; 2 de xuño de 1917; 17 e 19 de xullo de 1917; 13 e 18 de agosto de 1917; 11 de setembro de 1917;  Num. 5029 (11/06/1918); Num. 5161 (12/02/1919); Num. 5185 (17/03/1919); Num. 5635 (07/01/1920); Num. 5645 (19/01/1920); Num. 5538 (09/08/1920)
• La Voz de la Verdad: 26 de outubro de 1914; 20 de novembro de 1914; 10 de febreiro de 1915; 12 de xuño de 1915; 10 e 30 de marzo de 1917; 10 e 23 de abril de 1917; 11 de maio de 1917; 18 de xullo de 1917; Ano VIII Número 2855 - 13 de novembro de 1918; Ano VIII Número 2883 - 16 de  decembro de 1918; Ano IX Número 3200 - 31 de decembro de 1919;  Ano X Número 3207 - 12 de xaneiro de 1920; Ano X Número 3256 - 10 de marzo de 1920; Ano X Número 3350 - 5 de xullo de 1920; Ano X Número 3374 - 2 de agosto de 1920; Ano XII Número 3942 - 6 de xuño de 1922
• La Correspondencia Gallega: 30 de outubro de 1914; 5 de maio de 1916; 16 de xullo de 1916
• La Región: 31 de outubro de 1914
• El Correo de Galicia: 9 de agosto de 1915; 19 de xaneiro de 1916; 2 de abril de 1917
• El Progreso: 24 de maio de 1917;  Ano XII Número 2092 - 26 de outubro de 1918
• Boletín Oficial de Provincia de Lugo: 24 de xuño de 1915; 3 de xullo de 1915; 4 de setembro de 1915; 14 de febreiro de 1919.
• El Noroeste: Año XX Número 9496. 24 de xullo de 1915; Ano XXIII Número 10272 - 14 de xaneiro de 1918
• Historia de una profesión. Biografía de Emilio Novoa. Autora: Olga Pérez Sanjuán. COIT. 2021.
• El Progreso  diario liberal Ano XI Número 3099 - 3 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3100 - 4 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3115 - 22 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3139 - 20 de febreiro de 1918; Ano XI Número 3142 - 23 de febreiro de 1918;  Anno XI Número 3176 - 5 de abril de 1918; Ano XI Número 3339 - 19 de outubro de 1918;  Ano XI Número 3342 - 23 de outubro de 1918;  Ano XI Número 3360 - 14 de  novembro de 1918; Ano XII Número 3461 - 18 de marzo de 1919;Ano XII Número 3704 - 30 de decembro de 1919; Ano XIII Número 3706 - 1 de xaneiro de 1920; Ano XIII Número 3721 - 18 de xaneiro de 1920; Ano XIII Número 3761 - 5 de marzo de 1920; Ano XIII Número 3858 - 4 de xullo de 1920; Ano XIII Número 3879 - 29 de xullo de 1920; Ano XV Número 4331 - 21 de xaneiro de 1922; Ano XV Número 4583 - 9 de novembro de 1922
• La Voz de Galicia: 18 de decembro de 1918
• El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 888 (31/12/1919)
• El Diario de Pontevedra : periódico liberal: Ano XXXVII Número 10728 - 5 de xaneiro de 1920
• El Orzán diario independiente Año III Número 603 - 1 de xaneiro de 1920
• El Eco de Santiago  diario independiente Año XXV Número 10266 - 3 de xaneiro de 1920

Tarefas pendentes: 

• Consultar o arquivo do Concello de Lugo incluido o libro de actas do pleno municipal
• Localizar listas con abonados ao servizo, xa que a primeira guía conservada é de 1928.

ANEXO

Lista de interesados no servizo a 4 de decembro de 1914.

• Deputación provincial
• Concello
• Julio Núñez
• Eduardo Prieto Rivera
• Pedro Romero e irmáns
• Emilio Tapia
• Hotel Méndez Núñez
• Sergio Rivera
• Augusto Pozzi
• Pujol y Arriaga
• Cárcere do partido
• Angel López Pérez
• La Hispano Belga
• Gran Clínica Veterinaria
• Jose Gayoso Castro
• Colexio "El Progreso"
• Circulo das Artes
• Salvador Castro Freire
• Travadelo e Compañia
• Banco de España
• Ramón Saavedra
• Julio Iglesias Fariña
• Souto Montenegro y Pedrosa
• Casino
• Pedro Irizar
• Carlos Alonso
• Germán Alonso
• Demetrio Alvarez
• Agustín Pita
• Hipólito Pliado
• Lugo Salón
• Fulgencio Manso
• Gerardo Castro
• Jesús Bal
• Juan Núñez taller de mecánica
• Germán Pérez Peña
• Rogelio Nondedeu
• Cooperativa militar e Civil
• Goberno militar
• Ofinas de obras públicas
• Antonio Fernández
• Antonio Pardo y Pardo
• El Norte de Galciia
• Delegación de Facenda
• Alejo Madarro
• Economato Civico Militar
• Jose Herrero Lobejón
• Tomás Pérez Carro
• Manuel PArdo Becerra
• Goberno Civil
• José Páramo
• Honorio Manso
• Juan Manuel Pardo y Pardo
• Viuva e fillos de Jose Sánchez
• El Progreso
• H Vera
• Academia de Nosa Señora dos Ollos Grandes
• El Regional
• La Voz de la Verdad
• Ilmo Señor Bispo
• Destacamento de reximento de Zamora
• Viuva de Peche
• Reverendos PP Franciscanos
• Hotel La Oriental
• Xefe de suministros da praza
• Hotel Comercio
• Empresa de Augas
• Audiencia Provincial
• Oficinas do servizo agronómico
• Campo de experimentación agrícola
• Instituto de segunda ensinanza
• Constantino Velarde
• Estación de Ferrocarril
• Camara de Comercio
• Jesús Rodríguez López
• Empresa arrendataria de consumos
• La Idea Moderna

Os proxectos fallidos da rede urbana de Santiago (1889-1901)

Decembro de 1889. Instaladas a redes en A Coruña e Vigo, en Santiago espértase o interese na construción da rede telefónica urbana na cidade. La Voz de Galicia fai unha crítica a un artigo de El Pensamiento Galaico, non conservado, no que se reclama ao Concello, Sociedade Económica, centros recreativos e comerciantes que apoien a instalación do teléfono. La Voz critica de que se esquezan do estamento eclesiástico (arcebispado, cabido, seminario, etc.) do que reclaman a súa participación económica:

Quereron censurar desta maneira silenciosa o illamento no que viven tódolos sabios e axentes do progreso cuxo teléfono segue a ser, como nos séculos medios, a corda da campá

La Voz de Galicia. 11 de decembro de 1889.

Fálase nese mes de facer unha reunión entre os diferentes axentes locais involucrados, pero a finais de marzo de 1890 aínda non se celebrara.

En maio de 1890 sae publicada a iniciativa do óptico electricista de Santiago, o Sr. Varela, con tenda na rúa do Vilar nº 65, como disposto a asumir o proxecto de instalación do teléfono urbano, pero parece que non frutifica. Porén, trabállase na recollida de mostras de intereses de futuros abonados. En novembro de 1980, pasando xa de 200 potenciais abonados, Mariano M. Villoslada, concesionario da rede urbana de A Coruña, visita Santiago de Compostela, sube ás torres da catedral para analizar a mellor forma de dar servizo de telefonía.

[...] Este adianto que hoxe teñen case tódalas poboacións, figurando entre elas algunhas galegas de importancia menor que Santiago.    

Opinión na Gaceta de Galicia. 25 de novembro de 1890, cando só Vigo e Coruña tiñan o servizo.

Outubro de 1891, Manuel Bibiano Fernández, propietario de La Gaceta de Galicia, preséntalle ao alcalde de Santiago, D. Cleto Troncoso Pequeño, a petición de que traslade ao Ministerio de Gobernación a publicación da poxa para o servizo de telefonía, que non chega a producirse.

O proxecto xurde novamente en 1892 ao traballar o corpo de telégrafos na instalación do teléfono en Arzúa e Negreira, da man de novo de Mariano Villoslada, que traslada certos problemas na zona urbana de Santiago de Compostela para ter a autorización dos propietarios a instalar soportes de ferro nas fachadas das casas. Esta instalación motiva que a Sociedade Económica de Santiago trate o tema do teléfono mediante un relatorio por parte de D. Manuel Bibiano Fernández, que propón o teléfono urbano así coma a conexión con Vilagarcía e Coruña.

Maio de 1894. O pleno do concello recupera o asunto da instalación. Dúas empresas mostran interese na construción. Un deles e o Sr. Pedreira que anuncia un prezo mensual de 7.5 pesetas e a vontade de ter as oficinas na casa da antiga estación telegráfica da praza da Quintana. Jesús Adrán Botana, responsable da construción das redes eléctricas de Ponteareas, Tui, Monforte, Betanzos ou Viveiro visita Santiago en 1894 para analizar a posibilidade de construír esa rede. Ambas iniciativas páranse.

Novembro de 1895. Neste caso é a empresa que da servizo en Salamanca a que mostra interese en construír a rede, sempre que o número de subscritores cubra os custes. Pensan repartir boletíns para recoller o interese no servizo, pero parece que desbotan rápido esa posibilidade. En marzo de 1896 a Gaceta de Galicia, nun artigo de opinión láiase dos fracasos das iniciativas e comenta que non son necesarios máis de 60 interesados para rendabilizar o servizo.

Sen ter máis datos, aparece na prensa un novo interese, por parte doutra empresa, en crear a rede en marzo de 1897. 

A poxa de 1900

Raimundo Núñez Codesal, veciño de Betanzos, tralo abono de 2.000 pesetas na Caixa de Depósitos da Coruña, para a ser o primeiro concesionario da rede de telefonía urbana de Santiago de Compostela. O director de telégrafos da Coruña envía o proxecto á Dirección Xeral de Telégrafos que se publica na Gaceta de Madrid do 8 de setembro de 1900 por un período de concesión máximo de 20 anos. O prazo de presentación de propostas finaliza o 13 de outubro de 1900. No caso de non ser a mellor proposta a de Raimundo, este terá dereito de tanteo.

Gaceta de Madrid do 8 de setembro de 1900

Raimundo non gaña. O adxudicatario resulta ser Manuel Becerra Armesto o 23 de outubro de 1900. Manuel decide instalar a central na propia casa que na Algalia de Arriba. Comezan a ser publicadas no Eco de Galicia listaxes dos primeiros abonados ao servizo, contando o 16 de novembro con 36 interesados e un número obxectivo de 100 para confirmar a viabilidade do servizo.

Retrato de Manuel Becerra Armesto. Ano 1890-1900.  Fotógrafo Francisco Zagala.

A Biblioteca da Universidade de Santiago garda un pequeno tesouro: a documentación que se entregaba, por parte de Manuel Becerra para conseguir subscritores, entre a que se encontraban as normas do servizo, as tarifas así como o talón de subscrición, que se mostra na seguinte imaxe.

Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela. Ano 1900.

Ese número de interesados non chega ao mínimo polo que Manuel vai adiando as obras. Excedido o prazo oficial da poxa, a Dirección Xeral de Telégrafos rescinde a concesión.  Manuel Barrera ameaza con reclamar danos, pero non parece executar esta acción.

Para saber máis:

• La Voz de Galicia: 11 de decembro de 1889; 22 de febreiro de 1890; 2 de abril de 1890; 21 de febreiro de 1892; 16 de marzo de 1892; 18 de maio de 1894; 19 de agosto de 1894; 1 de decembro de 1895; 17 e 20 de febreiro de 1900; 10 e 15 de setembro de 1900; 16 de novembro de 1900
• Faro de Vigo: 23 de febreiro de 1900; 7 de febreiro de 1901
• Gaceta de Galicia: núm 216/1889 de 13 de decembro de 1889; núm 39/1890 de 20 de febreiro de 1890; núm 101/1890 de 8 de maio de 1890;  núm 253/1890 de 25 de novembro de 1890; núm 279/1890 de 21 de decembro de 1890; núm 217/1891 de 1 de outubro de 1891; núm 248/1891 de 7 de novembro de 1891; núm 39/1892 de 18 de febreiro de 1892; núm 59/1892 de 14 de marzo de 1892; núm 99/1894 de 8 de maio de 1894;  núm 105/1894 de 16 de maio de 1894; núm 106/1894 de 17 de maio de 1894; núm 132/1894 de 26 de xuño de 1894; núm 171/1894 de 19 de agosto de 1894;  núm 61/1896 de 14 de marzo de 1896;  núm 38/1900 de 18 de febreiro de 1900; núm 66/1900 de 27 de marzo de 1900; núm 272/1900 de 6 de novembro de 1900; núm 30/1901 de 6 de febreiro de 1901; núm 43/1901 de 21 de febreiro de 1901  
• El Telegrama, núm. 5219. 1 de outubro de 1891
• Diario de Avisos de La Coruña. Núm. 10220. 6 de outubro de 1891
• El Lucense. Núm 2203. 23 de febreiro de 1892
• Gaceta de Madrid. 8 de setembro de 1900
• El Correo Gallego. Num 4805 de 13 de setembro de 1894
• El Diario de Galicia. Núm 1009 de 8 de setembro de 1894; Núm 1382 de 30 de setembro de 1895
• El Alcance. Núm 65 de 24 de xuño de 1897; Núm 68 de 29 de xuño de 1897
• Reglamento para el servicio de abonados. Red telefónica de Santiago. 1900. Biblioteca da Universidade de Santiago de Compostela
• El Eco de Santiago. 10 e 20 de setembro de 1900; 30 de outubro de 1900: 14 e 16 de novembro de 1900; 5 e 21 de febreiro de 1901
• El Eco de Galicia. 31 de marzo de 1900; 12 de maio de 1900
• La Idea Moderna. Núm 2764 de 23 de febreiro de 1900; Núm 2958 de 23 de outubro de 1900; Núm 2978 de 16 de novembro de 1900
• La Correspondencia Gallega. Nñum 3255 de 19 de novembro de 1900; Núm 3320 de 7 de febreiro de 1901
• El Regional Núm 2840 de 24 de marzo de 1892