As primeiras liñas privadas na provincia de Ourense (1886 - 1917)

Existen diferentes tipoloxías de liñas telefónicas: 

• Liñas de edificios públicos (concellos, deputación, etc), sendo a primeira mención á da Escola de Artes e Oficios de Ourense que menciona a instalación dun teléfono en abril de 1892.
• Redes urbanas, que no caso de provincia de Ourense chegaría só a capital antes de 1917, neste caso en 1914, recollido nesta publicación: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/08/ourense-creacion-da-rede-urbana-de.html
• Redes interurbanas, que chegaron á cidade de Ourense en 1914 e permitían contactar con outras 9 cidades galegas e co resto de España 
• Liñas particulares que ocupaban o espazo público (postes,...) que requirían de autorización
• Liñas particulares interiores (dentro de hoteis, etc.)
• Liñas públicas telefónicas para conexión a rede telegráfica, que se recolleron nesta publicación para os caso de  Bande e Viana do Bolo ata 1899, pero sabemos que houbo máis como o caso do Irixo (1914),  Dacón (1898), entre outros: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/07/telefonia-municipal-no-mapa-telegrafico.html
• Liñas telefónicas reconvertidas en telegráficas, como foi o caso de Verín, recollido nesta publicación:https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/05/o-barco-trives-1892-roubo-de-postes.html

Nesta publicación exploraremos aqueles casos de liñas e iniciativas particulares creadas antes de 1917 á marxe das grandes redes.

1886

O fotógrafo i electricista Pedro Pernas Rolle, no seu despacho da travesía da rúa Alba (hoxe Cardenal Quiroga) de Ourense. Notifica na prensa que vai facer ensaios para unha instalación telefónica, sendo o aparente precursor da telefonía en Ourense. Apenas deixou pegada da súa actividade profesional na cidade polo que hai un halo de misterio sobre a súa persoa.

Selo do fotógrafo. Fotografía no Museo Etnográfico de Ribadavia. Ano ~1886

1901

Marcelino Suárez cursa solicitude de autorización para a instalación dunha rede telefónica privada entre O Barco de Valdeorras e as canteiras de Xagoaza, das que era propietario. Pode que a liña se establecera coa fábrica de cal "Caleras de Valdeorras" que tiña no lugar de Valorca.

No mesmo ano solicita tamén unha liña particular Joaquín Arias Quirós, no que non hai moitas referencias no hemeroteca, entre O Barco de Valdeorras e Veiga de Cabo (nas proximidades do río Forcadela). Joaquín tería actividades no sector bancario e na política con posterioridade.  Puido estar relacionado con actividades relacionadas co viño, xa que se laiaba en artigos da prensa da chegada da filoxera.

1904 

Jesús Palacios Ramilo, irmán do famoso arquitecto Antonio Palacios, era enxeñeiro axudante de obras públicas que tivo a concesión para o aproveitamento enerxético no río Bubal de Verín (localización) que levaría a luz eléctrica a Verín e, aproveitando ese trazado, tamén a implantación dunha liña telefónica. Esta liña, de terse construido, non aparecería no anuario telegráfico.

Ramón Gómez Nogueira, propietario da Banca Nogueira en Ribadavia, na rúa do Progreso, e a súa casa particular. Ramón era un comerciante de tecidos reconvertido en banqueiro grazas ás relacións con emigrantes e bancos de América.

Via Emilio Borque temos información do número de liñas particulares en 1904 e 1905 dos anuarios das Estadísticas Telegráficas de España, coincidindo en número en ambos anos. 

• 3 liñas en Ourense no concello de Ourense (sen constancia de cales poden ser)
• 2 liñas en O Barco de Valdeorras (sen dúbida, as liñas de Marcelino Suárez e Joaquín García)
• 1 liña en Ribadavia (sen dúbido a liña da Banca Nogueira)

1905

D. Jacinto Becerra Romero, para conectar o balneario de Requeixo en Vilaza, en Monterrei (localización), que comezara a operar en 1899, hoxe practicamente desaparecido, e a vila de Verín, entendendo que na sede de Correos e Telégrafos para dar servizo aos auguistas que acudían nesas datas ao balneario.

1908

Francisco Conde Balvís xestionaba o servizo eléctrico na cidade de Ourense. Dispuña da central do Castadón no río Lonia (localización) que entrara en servizo en 1902 e unha central termoeléctrica nos Remedios de Ourense (hoxe desaparecida), conectadas aproveitando o trazado da liña eléctrica.  En 1905 constrúe a fábrica de enerxía do río Mao (localización) en Parada do Sil, para dar servizo a máis vilas (incluida Maceda) e estar conectada con central de Tui. Así, aproveitando o trazado eléctrico obtén unha autorización para conectar Maceda coa Central do río Mao i esta con Ourense.

Central do río Mao. Ano 1910 (aprox). Fundación Barrié.

Para saber máis: 

• Blog Ourense no tempo: https://ourensenotempo.blogspot.com/2019/02/algo-mas-de-pedro-pernas-rolle.html
• Faro de Vigo. 2 de abril de 1886
• El Eco de Galicia. Num 341 de 10 de abril de 1901
• La Correspondencia Gallega. Núm. 3327 e 3329 de 15 e 18 de febreiro de 1901; Núm 4291 de 23 de maio de 1904; Núm 5655 de 19 de decembro de 1908
• El Eco de Santiago. Núm. 3038 de 6 de decembro de 1904
• El Correo de Galicia de 16 de xuño de 1905
• El regional. Diario de Lugo. Núm 7632 de 15 de xuño de 1905
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 91 (23/04/1892)

A rede urbana de Pontevedra. Construcción 1895-1910

Xullo de 1895 a empresa concesionaria da telefonía urbana de Vigo ten un proxecto para implantarse en Pontevedra. Nunca máis se volve a falar desta iniciativa. 

Un segundo intento ocorre en maio de 1896, cando se menciona o interese dunha empresa privada, sen concretar de que empresa se trata. Novamente o proxecto queda parado.

Templete da central telefónica na Rúa San Román 2, desde a Praza da Ferraría. ~1910

En abril de 1901 Benito Corbal Estévez, político e contratista de Pontevedra, solicita a autorización á Dirección de Correos e Telégrafos para a instalación dunha liña particular entre a súa casa en Pontevedra e o lugar de O Tombo na parroquia de Bora. Sería a terceira liña privada na cidade tras a do Sr. Riestra entre a Magdalena e a finca da Caeira en 1888 e a de Manuel Becerra Armesto en 1899.

Ata 1908 non hai mais proxectos de telefonía urbana despois dos fracasados de 1895 e 1896. Neste momento coexisten tres liñas privadas e unha rede pública que conecta o hospital, balneario, concello e deputación. O fillo de Benito Corbal, D. Manuel Corbal Souto presenta un proxecto ante a Dirección de Correos e Telégrafos xunto ao seu curmán Claudio Corbal Hernández, que sae a poxa pública con publicación na Gaceta de Madrid.

Gaceta de Madrid. Núm. 274 de 30 de setembro de 1908

A concesión márcase en 20 anos e o valor do proxecto en 5.000 pesetas, a abonar a Manuel Corbal no caso de non resultar a súa proposta a gañadora. Manuel gaña a concesión xunto a Claudio Corbal pero apenas aparece mencionado na prensa da cidade, coa que tiña diferencias políticas. En La Libertad recolle a final de 1908 un artigo de opinión sobre este silencio.

A dirección técnica da construción da rede correu a cargo de Mariano Martín Villoslada, responsable da rede da Coruña, que incluíu no proxecto non só a rede urbana de Pontevedra, senón que chegar a Marín e Pontecaldelas. Dese xeito cubríase unha poboación de máis de 42.000 persoas.

As tarifas, nos tres primeiros quilómetros en liña recta desde a central, son:

• Particulares: 27 pesetas trimestrais
• Fincas comunais: 40 pesetas trimestrais
• Casinos, cafés, teatros i estacións de trens: 50 pesetas trimestrais
• Sobrecuste de 0,75 pesetas por cada 100 metros de liña para aquelas situadas a máis de 3 quilómetros

A inauguración do servizo ocorreu o 6 de xaneiro de 1910, as 12 do mediodía. A central estaba situada na rúa San Román número 2, 3º andar,  próxima á praza da Constitución (hoxe Praza da Ferraría, tras recuperar o nome histórico). Na inauguración se fixeron chamadas a varios abonados e un banquete no Hotel Progreso. No momento da inauguración contábase con 80 abonados. As telefonistas eran Avelina Vaamonde e Marcelina Carballo.

Plano de Pontevedra de 1910. A central telefónica estaba ubicada no esquina da rúa San Román coa Praza da Ferraría. Obsérvase tamén a sede dos telégrafos públicos na rúa Michelena.

Para saber máis:

• Gaceta de Galicia. Num 152 de 6 de xullo de 1895. Núm. 118 de 24 de maio de 1896
• La Opinión. Núm. 113 de 17 de xuño de 1896
• La Correspondencia Gallega. 20 de febreiro de 1901; 12 de abril de 1901; Núm. 5791 de 7 de xuño de 1909; Núm 5963 de 7 de xaneiro de 1910
• La Voz de Galicia. 1 de outubro de 1908; 11 de xuño de 1909
• El Diario de Pontevedra. Num 7332. 10 de outubro de 1908; Núm 7522 de 7 de xuño de 1909; Núm 7696 de 7 de xaneiro de 1910
• La libertad. Num 168 de 13 de decembro de 1908, Núm 223 de 8 de xaneiro de 1910.
• Diario de Galicia. Núm. 331 de 8 de xaneiro de 1910; Núm 332 de 9 de xaneiro de 1910
• El Noroeste. Núm 4761. 1 de outubro de 1908
• Faro de Vigo. 28 de abril de 1888; 21 de xaneiro de 1901; 8 de xaneiro de 1910

1908: A rede urbana de Vilagarcía

A Gaceta publica en marzo de 1908 a subasta da rede de telefonía urbana de Vilagarcía, conforme ao proxecto que preparara Manuel Sanjurjo Otero, fillo do célebre inventor Sanjurjo Badía.  Non foi a primeira experiencia en Vilagarcía co teléfono para servizo urbano. Anos antes, en marzo de 1896 aparece na prensa o interese do Concello en instalar un par de teléfonos para conectar coa estación telegráfica, entendendo que para o uso oficial por parte do Concello.

Vilagarcía. Sede da central telefónica e poste na Av. Duque de Rivas. Postal Thomas. ~1910

O periodo de concesión máximo sería de 20 anos (aínda que valoraban as propostas de reducción dese periodo). O adxudicatario debía iniciar as obras en menos de 60 días desde a firma do contrato e ter finalizada a rede en menos de catro meses. No caso de gañar outro proposta que non fose a de Manuel Sanjurjo, este debía ser indemnizado con 1.300 pesetas, en concepto de contraprestación pola elaboración do proxecto. 

Gaceta de Madrid. Núm 74. 14 de marzo de 1908

O estado, igual que ocurría noutras concesións urbanas, reservábase o 10% dos ingresos pola prestación do servizo. A prensa recolle as visitas de Manuel a Vilagarcia durante o periodo de licitación, así como a adxudicación definitiva no 11 de maio de 1908.

En agosto de 1908, segundo recolle a prensa,  solicita autorización para colocar os postes e cables nas estradas do Estado.  A fianis de mes comentan que empezarán as obras e que deberían estar instaladas e operativas en novembro, entendendo que para satisfacer as condicións marcadas na concesión. 

A sede queda no bloque do cruzamento das actuais rúas Alcalde Rey Daviña (rúa Calderón antigamente) e Avenida Juan Carlos I (antiga Duque de Rivas).

A instalación sufre algún aprazamento. O 17 de xaneiro de 1909, aproveitando que xa está en marcha a implantación na rúa Duque de Rivas (a da esquerda nas fotografías) publícanse as condicións do servizo no diario Galicia Nueva de Vilagarcía:

• 25 pesetas trimestrais con pago anticipado no caso de particulares (28 pesetas os comerciantes, 35 pesetas por uso colectivo e 50 pesetas no caso de hoteis, cafés ou estacións)
• Tarifas extra para aqueles que se atopen a máis de 3 km da central
• Compromiso de permanencia de un ano
• Disponibilidade dun aparato telefónico cedido pola compañía
• Reservase o Estado a facultade de interromper o servizo

Outras publicacións de interese:

• Manuel Sanjurjo crea o primeiro servizo de telefonía móbil de Galicia: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/07/autocares-la-regional-primeira.html

Os primeiros anos da rede

En 1911 exténdese a rede ata Rubiáns, falando tamén da posibilidade de levar o servizo ata Vilanova e Cambados, que polo menos ata o ano 1916 (cando se publica o directorio de abonados) non se producira.  En 1911 tamén a prensa recolle a nova da instalación dun teléfono no casino de Vilagarcía. En 1913 sería o turno da estación de tren, aínda que so duraría uns meses, xa que a posteriori aparecen as queixas dos comerciantes de Vilagarcía pola súa supresión. Sería restablecido en xaneiro de 1914. Tamén neste ano o concesionario asumiría o servizo ao concello de Vilaxoán, que fusionouse co de Vilagarcía. 

Non habería máis novas relevantes ate abril de 1918 cando aparece un novo nome, D. Ricardo Couto Castro, como representante da rede telefónica urbana, que solicita autorización para cruzar con varios fíos a vía férrea. 

De novo pasaría ata 1922 cando o concello reclama o troco de lugar a uns postes de teléfonos, así como deficiencias na prestación do servizo. As deficiencias poderían ser a causa deste curioso anuncio de baixa

Galicia nueva periódico regional, primer diario de Villagarcía Ano XVI Número 5687 - 4 de xullo de 1922

Non sería a única consecuencia, a Cámara de Comercio e Asociación Comercial do porto reclamarían a baixa calidade do servizo e, de non adoptar medidas, invitarían a darse de baixa aos abonados. Estes problemas se incrementarían coa caída de postes por un temporal en febreiro de 1923.

As novas da nova era para a telefonía urbana chegarían en maio de 1923 cando chega a carta da International Telephone Telegraphique ao concello, ao igual que o resto de institucións de Galicia, dando conta dos plans de construir unha rede telefónica en todo o Estado, no que solicitan o apoio moral do Concello, que lle ofrece a súa colaboración.

A guía de 1916

En 1916 sae publicada a lista telefónica da Compañia Peninsular, incluindo o directorio de Vilagarcía. Ten 86 abonados nesta data, con varios de Vilaxoán e Carril (que deixaran de ser concellos independientes en anos previos), así como de Rubiáns.

Para saber mais:

• La Correspondencia Gallega. Núm 5450 de 10 de abril de 1908; Num. 5474 de 11 de maio de 1908: Núm 5564 de 2 de setembro de 1908; Núm 5685 de 27 de xaneiro de 1909; Ano XXV Número 7150 - 12 decembro 1913
• Galicia Nueva.  Núm 429 de 16 de agosto de 1908; Núm 440 de 29 de agosto de 1908; Núm 555 de 17 de xaneiro de 1909; Año V Número 1298 - 4 de agosto de 1911; Ano XII Número 4542 - 19 de abril 1918; Ano XVI Número 5689 -  6 de xullo de 1922; Ano XVI Número 5682 - 28 de xuño de 1922; Ano XVI Número 5802 - 7 de novembro de 1922; Ano XVI Número 5816 - 22 de novembro de 1922; Ano XVII Número 5869 - 25 de xaneiro de 1923; Ano XVII Número 5882 - 9 de febreiro de 1923; Ano XVII Número 5998 - 26 de maio de 1923
• El Eco de Santiago. Núm 3713 de 12 de marzo de 1908;  Núm. 3759 de 13 de maio de 1908; Núm 3836 de 17 de agosto de 1908; Num 3849 de 1 de setembro de 1908; Anno XVI Número 8960 - 15 de maio de 1911; Ano XVIII Número 6383 - 12 setembro 1913; Ano XVIII Número 6460 - 13 de decembro de 1913; Anno XXIII Número 9973 - 20 de abril de 1918
• El Correo de Galicia. 23 de xaneiro de 1909; Num. s.n. (15/05/1911); Num. 5215 (20/04/1918)
• Faro de Vigo. 7 de xaneiro de 1914.
• Diario de Galicia. 23 de xaneiro de 1909
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 310 (30/12/1911)
• El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXV Número 10210 - 18 de abril de 1918
• El Progreso  semanario independiente Ano XII Número 2629 - 19 de abril de 1918
• Galicia  diario de Vigo Número 160 - 27 xaneiro 1923
• La idea moderna diario democrático en Lugo Num. 6945 (08/01/1914)

Ourense: Creación da rede urbana de telefonía: 1889-1914

A primeira noticia sobre o interese en establecer unha rede urbana en Ourense foi en abril de 1889, xusto despois das redes de A Coruña e Vigo. A diferencia foi que en Ourense tardaría 25 anos en establecerse. Non constan quen foron as persoas desta primeira iniciativa.

En xullo de 1892 volve a aparecer na prensa esta iniciativa, esta vez cun proxecto estimado en 28.500 pesetas deseñado pola Escola de Artes e Oficios e unha mención na prensa á necesidade de constituir unha sociedade por accións. En paralelo, proxéctase unha rede privada, para conectar os fielatos das entradas de Ourense, por parte do arrendatario do servizo de consumos. Unha nova referencia chega en novembro de 1892 onde a prensa menciona unha empresa de Madrid como interesada no establecimento do servizo.

Este proxecto volve discutirse en marzo de 1894 na Escola de Artes, facultado ao Sr. Jose Lorenzo Gil para solicitar ao concello unha subvención e comezar a movilizar aos posibles clientes que poidan estar interesados. Están presentes figuras senlleiras coma Marcelo Macías, Benito Fernandez Alonso e Valentín Lamas Carvajal.

En novembre deste ano colócase un teléfono na casa de Concello, presumiblemente conectado á oficina de telégrafos para a recepción i envío de notificación.

Templete na sede da telefonía urbana. 1914. Praza Maior.  Postal Thomas

O terceiro intento será en abril de 1895. Desta volta o contratista do alumeado eléctrico en Ourense, o avogado e industrial alaricano Francisco Conde Balvís anuncia que proxecta instalar o servizo telefónico, xusto cando vai estrearse o alumeado eléctrico. Un ano mais tarde, en 1896, fala que o proxecto se levará a cabo se hai 80 abonados dispostos a pagar durante de 10 anos a ritmo de 20 pesetas trimestrais.

O cuarto intento parece ser en outubro de 1901, onde a prensa comenta que existe unha iniciativa de proxecto, sen aportar máis detalles.

Xa a finais de 1904, a prensa recolle que un industrial traballa nun proxecto e que Adolfo Rodríguez Obaya, que era o alcalde naquel momento e pode que o promotor desa iniciativa, presentara o proxecto e memoria no Goberno Civil para ser aprobado pola Dirección de correos e telégrafos do tudense Augusto González Besada. Esto ocorre o 28 de maio de 1905, segundo se publica a subasta na Gaceta de Madrid.

Gaceta de Madrid de 28 de maio de 1905.

Trinta días para presentar as propostas. Dous meses para iniciar os traballos e outros dous meses para súa finalización. De novo non fructifica, a subasta queda deserta.

Sexto intento en decembro de 1906 por parte, nesta volta, da Cámara de Comercio e o seu presidente D. Juan Fuentes, que reclama o apoio do deputado D. Senén Canido para este propósito.  A Cámara intenta recabar usuarios interesados mediante boletíns  de subscripción, que en setembro de 1907 parecen pasar de 100 segundo La Correspondencia Gallega, pero se limita a 34 no Correo Gallego (dato máis realista), por baixo do umbral de 50 marcado para a publicación da nova subasta pública.

Parece alcanzar o número mínimo en decembro de 1908, cando se anuncia a publicación na Gaceta do anuncio da nova subasta da  rede telefónica. O deputado por Trives o Sr. Conde del Moral de Calatrava notifica este feito ao presidente da Cámara. Non está claro se foi declarada deserta o concedida autorización a sociedade Conde Balvís (tras o seu intento de 1895) pero xa con data de outubro de 1909, que parece fracasar novamente.

Gaceta de Madrid de 17 de decembro de 1908

Ao sétimo intento

A prensa recolle novas da publicación dunha nova subasta por parte da Dirección de Correos e Telégrafos en agosto 1911, aínda que non aparece recollido na Gaceta. Este será a sétima iniciativa e a definitiva.  Esta subasta basease no proxecto presentado por Antonio Pagoaga, de posible orixe basca, e cun proxecto valorado en 5.000 pesetas. A subasta celébrase o 30 de setembro de 1911, pero non queda constancia do resultado. 

Supoñemos que é a definitiva porque en xaneiro de 1913 fálase do concesionario da rede, D. Manuel Corbal Souto, pontevedrés e prestador do servizo de telefonía nesa cidade, que solicita a licencia para comezar as obras.  Estas comezan en marzo de 1913, onde se ten constancia da construcción do templete da central e o interese en abrir o servizo ao publico na data do Corpus. 

Deben de existir demoras xa que todavía en abril de 1914 está en construcción a rede. O empleado de Corbal en Pontevedra, o Sr. Juan Pérez Araujo, trasládase a Ourense para supervisar o remate das obras e xestionar o servizo. A data de posta en marcha do servizo foi o 21 de abril de 1914, cos primeiros abobados, e a inauguración o 1 de xullo de 1914 (con uns 40 aparatos instalados, incluido o de La Región apenas o día anterior) 

Sede da rede telefónica no número 17. Rúa do Instituto número 2, coa Praza Maior. Instituto Geográfico Nacional. ~1910

Inauguración

O diario La Región do 2 de xullo de 1914 recolle datos da inauguración acontecida na véspera ás 18h, onde foran invitados polo concesionario D. Manuel Corbal Souto. O cuadro central esta atendido polas telefonistas D. Marina de la Torre e Amparo González, usando a que califican como a mellor tecnoloxía, a de L.M. Ericsson.

A lista de abonados publicada inclue 39 teléfonos, pero menciona o artigo 41. Os asistentes a inauguración tomaron champán, pastas e cigarros. Seis abonados correspondían ao barrio da Ponte, que formaba parte doutro concello naquel momento.

• Telégrafos
• Compañía Peninsular de Teléfonos (teléfonos interurbano)
• Goberno Civil
• Concello
• Marqués de Leos (casa e notaría)
• Juan Fuentes (casa e banca)
• Francisco de las Cuevas
• Habilitación del Clero
• Manuel Salgado (Ponte Maior)
• Ignacio Tavarés, (Ponte Maior)
• Aurea Moreno (Ponte Maior)
• Viuva de Manuel Aurea (Ponte Maior)
• Valeriano Salve (Ponte Maior)
• Alfonso Abeijón (Ponte Maior)
• Seoane i Eire
• Hotel Miño
• Felipe Santiago
• Hotel Roma
• Francisco Villanueva e Compañía
• Vicente Román e Compañia
• A. Cheriguian
• Farmacia Fábrega
• Román y Saco
• Ildefonso Meruéndano
• Hijos de Simeón García e Compañía
• La Popular
• Pedro García del Villar
• Pedro Romero e Irmáns (banca, comercio e casa)
• Daniel Romero
• Laboratorio X
• Francisco José Rionegro
• Pinal Yebra i Aperribay
• La Región
• Chalet "Losada"
• Antonio Saco

Para saber máis: 

• Faro de Vigo. 12 de abril de 1889; 19 de novembro de 1892 
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 147 de 2 de xullo de 1892; Núm 54 de 10 de marzo de 1894; Num. 259 de 29 de novembro de 1894; Núm. 66 e 67 de 21 e 22 de marzo de 1896; Núm . 144 de 27 de xuño de 1897: Núm 231 de 12 de outubro de 1901; Núm 259 de 15 de novembro de 1907
• La Voz de Galicia 5 de xullo de 1892; 10 de Marzo de 1894; 12 de outubro de 1901
• El lucense. Núm. 3411. 24 de marzo de 1896
• El Diario de Pontevedra. Núm 3555. 14 de decembro de 1904; Núm 6798 de 15 de decembro de 1906; Núm 8199 de 12 de setembro de 1911; Núm 8627 de 6 de febreiro de 1913; Núm 8989 de 21 de abril de 1914
• La Correspondencia Gallega. Núm. 4478 de 9 de xaneiro de 1905; Núm. 4596 de 2 de xuño de 1905; Núm. 5282 de 19 de setembro de 1907; Núm 6909 de 14 de marzo de 1913
• El Correo Gallego. Núm 9001. 11 de xaneiro de 1905; Núm 9872 de 29 de outurbo de 1907
• Gaceta de Madrid. 28 de maio de 1905
• La Idea Moderna. Núm 5387 de 17 de decembro de 1908; Nñum 7037 de 15 de abril de 1914;  Núm. 7074 de 30 de maio de 1914
• Diario de Galicia. Núm 17 de 19 de decembro de 1908; Núm 834 de 12 de setembro de 1911
• El Correo de Galicia. 25 de agosto de 1911; 11 de setembro de 1911; 18 de xaneiro de 1913; 8 de marzo de 1913; 
• El Eco de Galicia. Núm 1554 de 13 de setembro de 1911
• La Región. Núm 941 de 19 de marzo de 1913; Núm 1253 de 28 de marzo de 1914; Núm. 1325 de 26 de xuño de 1914; Núm. 1328 de 30 de xuño de 1914; Núm 1330 de 2 de xullo de 1914;
• El Progreso. Núm 902 de 10 de xaneeiro de 1913; Num 1318 de 12 de abril de 1914; Núm 1379 de 3 de xullo 1914
• La libertad. Núm. 445 de 23 de abril de 1914
• La Voz de la Verdad. Núm 1173 de 30 de xullo de 1914; Núm 1177 de 4 de xullo de 1914
• El Noroeste: Núm 3613 de 10 de xaneiro de 1905; Núm. 4764 de 4 de outubro de 1908; Núm. 4828 de 18 de decembro de 1908; Núm. 6734 de 16 de febreiro de 1914
• El Eco de Santiago. Núm. 3566 de 18 de setembro de 1907

Tarefas pendentes:

• Revisar o libro de actas do Concello de Ourense

A Toxa e a telefonía nos balnearios da provincia de Pontevedra

O 30 de Maio de 1894 recolle a prensa a iniciativa, do Balneario de La Toja, de construír unha rede telefónica que conecte con Cambados.  Cambados era o punto máis próximo da rede telegráfica do Estado nese momento e a vía natural de chegada á Illa, xa que non existía a ponte con O Grove e tiñan que desprazarse en barco.  Durante os anos noventa establecéranse preto de vinte redes telefónicas en Galicia para conectar concellos coa rede telegráfica, froito de iniciativas municipais. Esta conexión sería probablemente a primeira de interese privado. 

Balneario de A Toxa. 1909. Depósito da Real Academia Galega.

Ese proxecto non prosperou e houbo que agardar ata 1904 para ter unha nova iniciativa. A finais de maio de 1904 a Sociedad General Gallega de Electricidad, por medio de Jose Lorenzo e Lorenzo, tiña solicitado permiso ao Ministerio de Obras Públicas para conectar cunha liña telefónica o balneario, teoricamente para unha central de transformación de enerxía que proxectaban facer, coa estación telegráfica de Cambados. De novo o proxecto non se levou a cabo.

Referencia ó teléfono do balneario nun anuncio. El Noroeste Año VIII Número 3147. 27 de xullo de 1903

A Toxa é posible que contaran con servizo interno de telefonía, para conectar os andares do edificio coa recepción. Así aparece en publicidade da época en 1903.

O balneario de Ponte Caldelas parece ser o primeiro, xa que era propiedade de Benito Corbal, que xa tiña unha liña telefónica entre as súas propiedades en Pontevedra e O Tomobo (Bora), e que parece extender ao seu balneario, xa que en 1905 menciónase nunha nova na prensa a existencia dunha liña telefónica con Bora e Pontevedra.

En 1906 existiría o proxecto de Enrique Lluria de creación da "Sociedade de Balnearios, Sanatorios, e Turismo de Galicia" que nace coa idea de aportar infraestructuras para promocionar o interese turístico dos balnearios como a construcción de novas estradas e, entre outros cousas, levar liñas telefónicas a todos os balnearios.

Mentres, o seguinte balneario en explorar a posibilidade de contar co servizo de telefonía foi o de Lérez, hoxe desaparecido, moi próximo a Pontevedra. En abril de 1908 menciona a prensa como o mecánico Attilio. Pontanari (unha lenda no deporte na cidade) facía a instalación do servizo, aínda que non queda constancia se foi coa rede urbana da cidade ou coa estación telegráfica pública. Posiblemente se tratara do primeiro  balneario galego (se descontamos as casas de baños urbanas) en contar con servizo de telefonía, aproveitando a proximidade á cidade.

Chegaría a quenda de Mondariz, que xa tiña unha fama similar ao de A Toxa, ao final da tempada de baños de 1909. En outubro autorízase a instalación dun fío telefónico entre os mananciais de Gándara e Troncoso. A comunicación xa existiría a través dun cabo telegráfico co resto da rede, como aparece nos mapas da época.

O potencial dos balnearios non é alleo ás primeiras medidas de dinamización turística por parte dos políticos do momento. O deputado Eduardo Vincenti solicitou autorización, en nome da "Asociación para el Fomento del Turismo de Galicia" por medio de seu vicepresidente D. Guillermo de Oya Lastres,  para a construción das redes de cables que permitiran dar conexión cos balnearios de A Toxa, Cuntis, Caldas de Reis, Caldelas de Tui, Pontecaldelas, A Cañiza, Lérez e Catoira. Esta asociación reclamaría a colaboración dos concellos para a construcción dos locutorios.

En Setembro de 1910 anunciouse a conexión primeiro de Caldas e Cuntis, posteriormente en A Toxa, e finalmente en Mondariz, Caldelas e A Cañiza nese mesmo mes. No caso de A Toxa compaxinaría o uso telegráfico durante a época de baños co unicamente telefónico no resto do tempo,

En negro estacións telegráficas do Estado, en vermello as municipais. (Tf, telefónica; Bº balneario). Carta telegráfica e telefónica de España. Corpo de Telégrafos. Dirección Xeral de Correos e Telégrafos. 1911

Para saber mais:

• La Voz de Galicia: 30 de maio de 1894; 28 de maio de 1904; 64de maio de 1910
• El Eco de Galicia. Núm 2403.  30 de maio de 1894
• El lucense. Núm 2875. 30 de maio de 1894
• El Eco de Santiago. Núm 2074. 27 de maio de 1904; Núm 3625 de 25 de outubro de 1906
• La Correspondencia Gallega. Núm 4293. 25 de maio de 1904; Núm 5017 de 27 de outubro de 1906
• El Noroeste. Núm. 3421. 28 de maio de 1904; Núm 4614. 12 de abril de 1908.
• Galicia Nueva. Núm. 755. 2 de outubro de 1909
• El Correo de Galicia. 1 de outubro de 1909; 3 de maio de 1910; 24 de setembro de 1910
• Diario de Galicia. 6 de setembro de 1910
• El Diario de Pontevedra. 6 de maio de 1910.
• El Norte de Galicia. 28 de setembro de 1910
• Mondariz, suplemento a La Temporada. 20 de decembro de 1915
• Faro de Vigo. 26 de maio de 1904; 11 de xullo de 1905; 23 de abril de 1910; 1 de maio de 1910; 4, 23 e 25 de setembro de 1910
• Libro de actas da comisión permanente da Deputación de Pontevedra. 30 de setembro de 1909.

Ferrol: a construción da rede urbana 1897 - 1908

O proxecto de rede urbana en Ferrol iníciase en 1897 polos señores Galán, Emilio González Buyo, Miguel de Linos e Paulino Sueiro, que buscan socios para cubrir as accións necesarias para crear a sociedade, así como prezo a varias empresas nacionais i estranxeiras para a montaxe da rede. En maio de 1897 varios xornais comenta que a construción da rede xa é unha realidade.

Templete da central telefónica presumiblemente na rúa Dolores, tras o traslado desde a rúa Real en 1917. Fundación Telefónica. Ano 1928.

Emilio e Paulino acuden a Madrid por vía terrestre a finais de xuño de 1897 para xestionar a concesión ante a Dirección de Correos e Telégrafos, pero foi denegada. Non só negouse a concesión senón tamén a publicación da poxa. Non foi debido a unha hipotética desconfianza no proxecto. Coincidiu cun período de tempo onde se estaba a debater sobre a posibilidade de incautar todas as redes e ofrecer un servizo público por parte de corpo de Telégrafos. Esa incautación de redes non se produciría ata 1924 finalmente. Así, paralizouse o proxecto durante un tempo.

O alcalde de Ferrol, Emilio Antón Iboleón, enviou en outubro de 1900 unha solicitude ao Ministerio de Gobernación, do cal dependía a Dirección de Correos e Telégrafos, para que concedera unha rede urbana. Partiu a iniciativa do Sr. Meirás. Non consta resposta por parte do Ministerio.

Libro de actas do pleno do Concello de Ferrol. 5 de Outubro de 1900.

En marzo de 1901 volven a celebrarse reunións para identificar o interese en crear unha sociedade para xestionar o servizo telefónico. Por iniciativa de Emilio Antón, Emilio González Buyo e o Jose San Román comézase a circular boletíns de subscrición para identificar os posibles interesados, aportando estos prezos de referencias:

• Particulares: 6 pesetas mensuais
• Negocios: 7.5 pesetas mensuais
• Cafés, teatros e fondas: 15 pesetas mensuais
• Institucións públicas: 4.5 pesetas

O obxectivo era contar con 100 abonados. O 6 de abril de 1901 xa contaban con 60 boletíns. El Correo Gallego recomendaba darse presa para devolver os boletíns de subscrición cubertos para non demorar o proxecto. O 22 de abril de 1901 xa reportan 97 interesados e maio xa deciden reunirse tras alcanzar o obxectivo.  O orzamento necesario será de 30.000 pesetas para a construcción da rede. Parece ser que este proxecto acabaría gardado nun caixón.

El Correo Gallego. 1 de abril de 1901.

A cuarta aposta por ter o servizo de telefonía urbana chegaría en 1904. O industrial electricista Pedro Fernández conta coa empresa Juan Wenzel e Compañia de Madrid, a través dun socio da mesma, D. Guillermo Rautzenberg, que se despraza a Ferrol, para traballar no proxecto de rede de telefonía urbana.  Pedro comeza cunha campaña de captación de abonados, na que os primeiros 19 abonados son:

• Nicasio Pérez (dúas instalacións)
• Antonio Barreiro (dúas instalacións)
• Antonio Vich
• Emilio Antón
• Jacinto López
• Jacinto Guisande
• Demetrio Pla
• Joaquín Pla
• Francisco Rodríguez
• José San Román
• Benigno Caballo
• Miguel Fernández
• José Aguilera
• Mariano López
• Faustino Salanova
• Enrique Calvo
• El Correo Gallego

Novamente o proxecto non prospera. O que sí tería éxito é D. Manuel Fernández e Fernandez, que opera o servizo de telefonía en Xixón e trasládase a Ferrol para implementar o servizo. O de xuño de 1907 presenta o proxecto á Dirección de Correos e Telégrafos, con intención de ter a central telefónica nun edificio da rúa Real. O 27 de outubro sae publicada a subasta na Gaceta de Madrid, cunha concesión prevista de 20 anos e un custe do proxecto de 500 pesetas (a favor de Manuel no caso de non ser o adxudicatario). Ademais da Gaceta aparece no Boletín da Provincia do 2 de novembro e no El Correo Gallego do 5 de novembro de 1907, con todas as especificacións técnicas. 

Gaceta de Madrid. 27 de outubro de 1907

Os prezos do servizo son:

• Particulares: 25 pesetas trimestrais
• Comerciantes: 27.5 pesetas trimestrais
• Cafes, casinos e hotéis: 30 pesetas trimestrais

O templete da central telefónica, situada na rúa Real 75 3º andar, foi realizada polo ebanista Jose Rego Blanco.  A central de distribución era de Edisson. Como aconteceu noutras cidades, veciños opóñense á instalación de 'palomillas' nas fachadas ou faiados para pasar os cables, que xeneran retrasos na construción da rede, dando lugar o 23 de marzo de 1908 a unha carta publicada en El Correo Gallego para reclamar a colaboración cidadá.

O 24 de xuño de 1908 abre ao público, nun primeiro momento cun número relativamente reducido de usuarios. 

Para saber máis:

• La Voz de Galicia. 1 de abril de 1897; 21 de maio de 1897; 7 e 8 de xullo de 1897; 23 de outubro de 1900; 30 de marzo de 1901; 4 e 20 de abril de 1901; 1 de maio de 1901; 17 de xuño de 1907; 25 de xuño de 1908; 20 de novembro de 1908
• El Correo Gallego. Núm. 6451 de 19 de maio de 1897; Núm. 6480 de 24 de xuño de 1897; Núm. 6490 de 7 de xullo de 1897; Núm. 7626 de 18 de marzo de 1901; Núm. 7635 de 30 de marzo de 1901;  Núm. 7637 de 1 de abril de 1901; Núm. 7644 de 9 de abril de 1901; Núm. 7653 de 18 de abril de 1901; Núm. 7656 de 22 de abril de 1901; Núm 8825 de 23 de xuño de 1904; Núm 9878 de 5 de novembro de 1907; Núm. 9893 de 22 de novembro de 1907; Núm. 9930 de 27 de xaneiro de 1908;  Núm. 9938 de 5 de febreiro de 1908; Núm. 9953 de 22 de febreiro de 1908; Núm. 9996 de 23 de marzo de 1908; Núm. 10101 de 24 de xuño de 1908; 
• El Correo de Galicia. 23 de xuño de 1904; 27 de setembro de 1907
• El Regional. Diario de Lugo. 7 de xullo de 1904
• El Eco de Santiago. 27 de xuño de 1904; Núm. 3473 de 18 de xuño de 1907; Núm 3621 de 26 de novembro de 1907; 
• Gaceta de Madrid. 27 de outubro de 1907
• La Correspondencia Gallega Núm 5207 de 19 de xuño de 1907; Núm. 5342 de 29 de novembro de 1907
• El Noroeste. Núm 4559 de 6 de febreiro 1908.
• Gaceta de Galicia. Núm 269 de 27 de novembro de 1907
• El Norte de Galicia. Núm 2082 de 30 de novembro de 1907