Os primeiros anos da telefonia en Santiago (1902-1922)

A Gaceta de Madrid publica unha nova poxa o 18 de xaneiro de 1902, con características idénticas á realizada en 1900, tras ter desistido Manuel Bárcena do seu proxecto. O Boletín da Provincia tamén publica o anuncio, neste caso o 1 de febreiro de 1902. O prazo de presentación de propostas finaliza o 21 de febreiro de 1902 sen terse presentado ningunha proposta.

Gaceta de Madrid. 18 de xaneiro de 1902

Raimundo Núñez Codesal, veciño comerciante e industrial de Betanzos e autor do proxecto de telefonía da cidade de Santiago de Compostela que se utilizou xa n poxa de 1900, utiliza o seu dereito preferente sobre este concurso e obtén a autorización para a construción e explotación da rede por un período de 20 anos. 

As obras comezan en maio de 1902, coa construción da torre na central telefónica, localizada na Rúa Vilar número 30, que por unha publicación de 1918 parece que terían contrato de aluguer por vinte anos. A data para a inauguración do servizo sería o día do Apástolo, o 25 de xullo de 1902. A prensa recolle progresivas incorporacións da abonados ao servizo nas seguintes datas, así como a petición de Raimundo dunha maior colaboración da veciñanza para instalar 'palomillas' nas fachadas para poder tirar os fíos de teléfono.

A Cámara de Comercio, en abril de 1903, fai un acordo co concesionario para rebaixar o prezo nas casas comerciais ao mesmo cos abonados particulares, sempre que se alcance un número de 100 subscritores, polo que a Cámara fai unha campaña de captación que da froitos o 30 de xuño de 1903. 

Postal de Santiago de Compostela. Rúa do Vilar ao carón da central telefónica. Ano ~1910

O teléfono na estación de tren de Cornes

A Cámara de Comercio tamén mostra interese na instalación dun teléfono na estación de tren do veciño concello de Cornes, para conectar coa liña que vai ata Carril e que é moi utilizada, para o transporte de mercadorías, por parte dos comerciantes de Santiago. Esta instalación demórase durante moito tempo. Do interese inicial en abril de 1903 aparecen repetidos intentos en 1904, 1906, 1913 e 1914 onde o servizo estivo activo só por tempo limitado. 

A estación de Cornes lugar das primeiras probas de telefonía en 1878:   https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/07/1878-as-probas-na-lina-carril.html

El Eco de Santiago. 7 de setembro de 1904

Cando o servizo estaba activo non parecía ser unha prioridade para os traballadores de compañía ferroviaria do Sr. Trulock. Sería o Sr. Joaquín Otero Bárcena, presidente da Cámara de Comercio en 1914 que acordaría con Manuel Sanjurjo, concesionario da rede urbana de Vilagarcía i empresario da compañía La Regional de automóbiles entre A Coruña e Santiago, o servizo telefónico que intercomunicaba coa estación de tren de Carril. Para elo, chegaría a un acordo co Sr. John Trulock, responsable da compañía de trens e Mariano. M. Villoslada, responsable da concesión telefónica de Santiago de Compostela.

Manuel Sanjurjo e a primera telefonía móvil: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/07/autocares-la-regional-primeira.html

Postes telefónicos na Rúa da Senra. Ano ~1910.  Autor descoñecido

A conexión da policía

O uso do teléfono para notificar problemas graves á policía ou corpo de bombeiros parece un dos casos de utilización máis evidentes, pero foron sempre corpos que demoraron a súa conectividade á rede. Dez anos despois de ter dispoñible o servizo, el 1912 a Benemérita, na súa casa-cuartel, e os gardas de seguridad estaban aínda sen conectividade á rede. O concelleiro D. Lorenzo López de Rego presenta unha proposta no pleno que se leva a cabo, no caso da garda de seguridade municipal en setembro de 1912. 

Queixas dos abonados

Ao igual que noutras cidades, a calidade do servizo telefónico ocasionaba queixas de diversa índole. en febreiro de 1911 as queixas proceden da propia compañía telefónica, con ameazas de subir o custe mensual a aquelas familias que cedan o teléfono a terceiros para facer chamadas.     

En 1913 e 1915 existiron períodos de queixas por parte dos abonados, moitas veces dirixidos pola propia Cámara de Comercio. O 1 de febreiro de 1916 publica o novo director da rede, o Sr. Juan Couto Devesa, fillo de Isidoro Couto, administrado da sociedade de gas i electricidade, indicando que o servizo non é malo e que, actualmente,  conta con 174 abonados.  Fai unha comparación cos prezos doutras redes urbanas para salientar que é similar incluso a outras públicas (como o servizo en Lugo) e da Compañía Peninsular (en Betanzos).  Xusto ese ano, en Xuño de 1916 toma posesión Eduardo Ferreño Adrán.

As queixas volverían á prensa en 1919, focalización no director da rede, o Sr. Couto, e o xefe Sr. Ferreños. e, xa en 1922, nunha gran mobilización de abonados, tratada nesta publicación:

A reunión de abonados de Santiago de 1922: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2023/06/a-reunion-de-abonados-de-santiago-de.html

Mapa de Santiago de Compostela. Ano 1901. Wagner & Debes, Leipzig.

Para saber máis: 

• El Áncora. Núm 1908 de 19 de abril de 1902; Núm 1451 de 12 de xullo de 1902
• El Eco de Santiago.  Núm 1285 de 18 de xaneiro de 1902; Núm 1354 de 22 de febreiro de 1902; Núm 1200 de 17 de maio de 1902;  Núm. 1241 de 10 de xullo de 1902; Núm. 1271 de 30 de agosto de 1902;  Núm 1396 de 27 de xaneiro de 1903; Núm 1488 de 17 de abril de 1903; Núm 2927 de 21 de xullo de 1904; Núm 2966 de 7 de setembro de 1904; Núm 4311 de 23 de febreiro de 1906; Núm 8889 de 14 de febreiro de 1911; Núm 9505 de 18 de maio de 1912; Núm 6477 de 5 de xaneiro de 1914; Núm 6485 de 15 de xaneiro de 1914; Núm 6477 de 22 de decembro de 1915; Núm 7112 de 1 de febreiro de 1916; Núm 7152 de 18 de marzo de 1916; Núm 8940 de 4 de xullo de 1916; Núm 9157 de 29 de marzo de 1917; Núm 9850 de 21 de novembro de 1917; El Eco de Santiago  diario independiente Año XXIII Número 9987 -  7 de maio de 1918
• La Voz de Galicia. 18 e 20 de xaneiro de 1902; 2, 15 e 26 de febreiro de 1902; 12 de xullo de 1902; 
• La Correspondencia Gallega. Núm 3602 de 21 de xaneiro de 1902; Núm 3625 de 17 de febreiro de 1902; Núm 2655 de 26 de marzo de 1902; Núm 3698 de 19 de maio de 1902:  Núm 3728 de 24 de xuño de 1902; Núm 3970 de 20 de abril de 1903; Núm 4261 de 15 de abril de 1904; Núm 4819 de 26 de febreiro de 1906;
• Faro de Vigo. 21 de xaneiro de 1902; 14 de setembro de 1919; 4 de outubro de 1919;
• Gaceta de Galicia: Núm. 61/1913 de 15 de marzo de 1913; Núm. 9/1914 de 13 de xaneiro de 1914;  Núm. 3/1916 de 3 de febreiro de 1916; Núm. 33/1916 de 9 de marzo de 1916; 
• El Diario de Pontevedra. Núm 8889 de 17 de decembro de 1913
• El Noroeste: Núm 1876 de 11 de xullo de 1902
• Diario de Galicia. Núm 1117 de 24 de agosto de 1912; Núm 1133 de 12 de setembro de 1912; Núm 1463 de 12 de outubro de 1913; Núm 1533 de 8 de xaneiro de 1914; Núm 2381 de 16 de xuño de 1916; Núm 2664 de 29 de marzo de 1917;
• El Regional. Num 7007 de 22 de abril de 1903;  Num 7185 de 25 de outubro de 1903;  Num 7198 de 24 de febreiro de 1904 
• La Idea Moderna. Num 3326 de 19 de xaneiro de 1902; Núm 3525 de 20 de setembro de 1902
• El correo Gallego. Núm 7949 de 27 de febreiro de 1902
• El Correo de Galicia. 30 de xuño de 1903; 8 de outubro de 1903; 12 de xaneiro de 1912
•  El Compostelano diario independiente Ano V Número 1270 - 19 de maio de 1924

1908: A rede urbana de Vilagarcía

A Gaceta publica en marzo de 1908 a subasta da rede de telefonía urbana de Vilagarcía, conforme ao proxecto que preparara Manuel Sanjurjo Otero, fillo do célebre inventor Sanjurjo Badía.  Non foi a primeira experiencia en Vilagarcía co teléfono para servizo urbano. Anos antes, en marzo de 1896 aparece na prensa o interese do Concello en instalar un par de teléfonos para conectar coa estación telegráfica, entendendo que para o uso oficial por parte do Concello.

Vilagarcía. Sede da central telefónica e poste na Av. Duque de Rivas. Postal Thomas. ~1910

O periodo de concesión máximo sería de 20 anos (aínda que valoraban as propostas de reducción dese periodo). O adxudicatario debía iniciar as obras en menos de 60 días desde a firma do contrato e ter finalizada a rede en menos de catro meses. No caso de gañar outro proposta que non fose a de Manuel Sanjurjo, este debía ser indemnizado con 1.300 pesetas, en concepto de contraprestación pola elaboración do proxecto. 

Gaceta de Madrid. Núm 74. 14 de marzo de 1908

O estado, igual que ocurría noutras concesións urbanas, reservábase o 10% dos ingresos pola prestación do servizo. A prensa recolle as visitas de Manuel a Vilagarcia durante o periodo de licitación, así como a adxudicación definitiva no 11 de maio de 1908.

En agosto de 1908, segundo recolle a prensa,  solicita autorización para colocar os postes e cables nas estradas do Estado.  A fianis de mes comentan que empezarán as obras e que deberían estar instaladas e operativas en novembro, entendendo que para satisfacer as condicións marcadas na concesión. 

A sede queda no bloque do cruzamento das actuais rúas Alcalde Rey Daviña (rúa Calderón antigamente) e Avenida Juan Carlos I (antiga Duque de Rivas).

A instalación sufre algún aprazamento. O 17 de xaneiro de 1909, aproveitando que xa está en marcha a implantación na rúa Duque de Rivas (a da esquerda nas fotografías) publícanse as condicións do servizo no diario Galicia Nueva de Vilagarcía:

• 25 pesetas trimestrais con pago anticipado no caso de particulares (28 pesetas os comerciantes, 35 pesetas por uso colectivo e 50 pesetas no caso de hoteis, cafés ou estacións)
• Tarifas extra para aqueles que se atopen a máis de 3 km da central
• Compromiso de permanencia de un ano
• Disponibilidade dun aparato telefónico cedido pola compañía
• Reservase o Estado a facultade de interromper o servizo

Outras publicacións de interese:

• Manuel Sanjurjo crea o primeiro servizo de telefonía móbil de Galicia: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/07/autocares-la-regional-primeira.html

Os primeiros anos da rede

En 1911 exténdese a rede ata Rubiáns, falando tamén da posibilidade de levar o servizo ata Vilanova e Cambados, que polo menos ata o ano 1916 (cando se publica o directorio de abonados) non se producira.  En 1911 tamén a prensa recolle a nova da instalación dun teléfono no casino de Vilagarcía. En 1913 sería o turno da estación de tren, aínda que so duraría uns meses, xa que a posteriori aparecen as queixas dos comerciantes de Vilagarcía pola súa supresión. Sería restablecido en xaneiro de 1914. Tamén neste ano o concesionario asumiría o servizo ao concello de Vilaxoán, que fusionouse co de Vilagarcía. 

Non habería máis novas relevantes ate abril de 1918 cando aparece un novo nome, D. Ricardo Couto Castro, como representante da rede telefónica urbana, que solicita autorización para cruzar con varios fíos a vía férrea. 

De novo pasaría ata 1922 cando o concello reclama o troco de lugar a uns postes de teléfonos, así como deficiencias na prestación do servizo. As deficiencias poderían ser a causa deste curioso anuncio de baixa

Galicia nueva periódico regional, primer diario de Villagarcía Ano XVI Número 5687 - 4 de xullo de 1922

Non sería a única consecuencia, a Cámara de Comercio e Asociación Comercial do porto reclamarían a baixa calidade do servizo e, de non adoptar medidas, invitarían a darse de baixa aos abonados. Estes problemas se incrementarían coa caída de postes por un temporal en febreiro de 1923.

As novas da nova era para a telefonía urbana chegarían en maio de 1923 cando chega a carta da International Telephone Telegraphique ao concello, ao igual que o resto de institucións de Galicia, dando conta dos plans de construir unha rede telefónica en todo o Estado, no que solicitan o apoio moral do Concello, que lle ofrece a súa colaboración.

A guía de 1916

En 1916 sae publicada a lista telefónica da Compañia Peninsular, incluindo o directorio de Vilagarcía. Ten 86 abonados nesta data, con varios de Vilaxoán e Carril (que deixaran de ser concellos independientes en anos previos), así como de Rubiáns.

Para saber mais:

• La Correspondencia Gallega. Núm 5450 de 10 de abril de 1908; Num. 5474 de 11 de maio de 1908: Núm 5564 de 2 de setembro de 1908; Núm 5685 de 27 de xaneiro de 1909; Ano XXV Número 7150 - 12 decembro 1913
• Galicia Nueva.  Núm 429 de 16 de agosto de 1908; Núm 440 de 29 de agosto de 1908; Núm 555 de 17 de xaneiro de 1909; Año V Número 1298 - 4 de agosto de 1911; Ano XII Número 4542 - 19 de abril 1918; Ano XVI Número 5689 -  6 de xullo de 1922; Ano XVI Número 5682 - 28 de xuño de 1922; Ano XVI Número 5802 - 7 de novembro de 1922; Ano XVI Número 5816 - 22 de novembro de 1922; Ano XVII Número 5869 - 25 de xaneiro de 1923; Ano XVII Número 5882 - 9 de febreiro de 1923; Ano XVII Número 5998 - 26 de maio de 1923
• El Eco de Santiago. Núm 3713 de 12 de marzo de 1908;  Núm. 3759 de 13 de maio de 1908; Núm 3836 de 17 de agosto de 1908; Num 3849 de 1 de setembro de 1908; Anno XVI Número 8960 - 15 de maio de 1911; Ano XVIII Número 6383 - 12 setembro 1913; Ano XVIII Número 6460 - 13 de decembro de 1913; Anno XXIII Número 9973 - 20 de abril de 1918
• El Correo de Galicia. 23 de xaneiro de 1909; Num. s.n. (15/05/1911); Num. 5215 (20/04/1918)
• Faro de Vigo. 7 de xaneiro de 1914.
• Diario de Galicia. 23 de xaneiro de 1909
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 310 (30/12/1911)
• El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXV Número 10210 - 18 de abril de 1918
• El Progreso  semanario independiente Ano XII Número 2629 - 19 de abril de 1918
• Galicia  diario de Vigo Número 160 - 27 xaneiro 1923
• La idea moderna diario democrático en Lugo Num. 6945 (08/01/1914)

A telefonía urbana en Lugo (1900 - 1922)

 A última cidade en ter teléfono urbano en Galicia foi Lugo, xa no ano 1917. Foi a única que non tivo concesionarios privados, dado que foi construída polo corpo de Telégrafos ata o paso á Compañía Nacional de Teléfonos de España en 1924. Repasemos o proceso de creación desta rede urbana.

O 10 de xaneiro de 1900 publica o diario El Regional un artigo sobre o teléfono, onde falaba de que as dúas sociedades explotadoras da electricidade que existían na cidade debían adicar certos esforzos á construción dunha rede para a prestación do servizo de telefonía, como xa contaban Vigo ou A Coruña desde hai anos. Argumentábao indicando que centros de recreo, hoteis, administracións públicas, etc, xa serían uns trinta abonados fixos e que con oitenta de seguro que sería rendible. Así, bastaría con involucrar a banqueiros e comerciantes para acadar esa cifra.

Esa proposta sería recollida noutras cabeceiras da cidade, falando do interese suscitado na sociedade lucense. En El Correo de Lugo do 31 de xaneiro de 1900 se comenta que esta idea non é nova, xa que unha persoa xa estaba traballando nela (sen citala).

Foto Marín. Lugo. Muralla. 1928. Fundación Telefónica.

Un ano mais tarde, o 15 de xaneiro de 1901, pregunta El Regional polo suposto interese que existía, e intenta axilizar para ser a cuarta cidade de Galicia, xa que Santiago de Compostela xa incorporara ese servizo.

O 23 de febreiro de 1905 publica El Correo Gallego como varios accionistas da Eléctrica Lucense pensan establecer o servizo telefónico urbano, polo que teñen a intención de circular boletíns de subscrición para analizar a viabilidade do proxecto. Non se volven ter mais noticias deste proxecto.

Non existen novidades ata 1913, onde El Norte de Galicia publica que ían comezar os traballos do teléfono urbano en breve.  Pode que se tratara do concesionario de Ferrol, xa que La Idea Moderan indica o 27 de Maio de 1914 que tanto un representante dese concesionario como o director técnico estaban a facer os estudos necesarios para a instalación. Este medio da incluso un prezo de referencia para a subscrición mensual por 8 pesetas.  Esta nova iniciativa tamén fracasou.

A aposta pola Compañía Peninsular de Teléfonos

En Outubro de 1914 a rede interurbana xa estaba en construción o que levou a Cámara de Comercio de Lugo a falar coa Compañía Peninsular de Teléfonos, adxudicataria desa rede que uniría as principais cidades nun futuro, para que asumisen tamén o servizo urbano, como xa facían noutras zonas do Estado. A Cámara comeza a circular boletíns de subscrición cun custe mensual de 7,50 pesetas, sendo a instalación de balde.

En Novembro incítase na prensa a inscribirse para alcanzar o número mínimo de subscritores, que a compañía fixaba en 100. A intención da Cámara de Comercio é enviar esa listaxe xunto cun plano das localizacións á compañía para facilitar a posta en marcha da rede. O 4 de decembro de 1914 publica El Regional a primeira lista de 77 subscritores que se publica como anexo. A prensa recolle que se enviaron 110 mostras de interese, pero que a Compañía Peninsular de Teléfonos pedira 20.000 pesetas para acometer a instalación  que non estaban previstos na súa petición orixinal, causando unha gran indignación na Cámara de Comercio

A implantación por parte de Dirección General de Comunicaciones

En febreiro de 1915 o deputado D. Emilio Tapia recibe, do director xeral de Comunicacións, o Sr. Emilio Ortuño, a vontade de establecer o servizo telefónico usando o corpo de telégrafos. Esto foi froito dunha proposta para levar a telefonía a vilas de certo tamaño (maiores de 20.000 habitantes) e capitais de provincia que quedaran á marxe das iniciativas privadas, do que tamén se beneficiarían Ponteareas, Tui e outras capitais de distrito en Galicia. O resto das principais cidades xa contaban con ese servizo, nalguns casos (Vigo e Coruña) desde hai mais de 25 anos. 

Sede de telégrafos diante do Banco de España. Plano de Lugo. 1918. Benito Chías e Sixto Vizcaino. Alberto Martín Editor, Barcelona. Vía Instituto Geográfico Nacional

O local destinado ao servizo será na oficina de telégrafos, na rúa Castelar (hoxe rúa do Teatro) habilitando un local na parte posterior para oficina e telégrafos.  Aproveitase para limitar a área que cubrirá o servizo, marcando como límites a escola de Piugos, a Tolda, o alto de Garabolos, a fábrica de xabróns do Sr. Pillado, e o campo de tiro. O 8 de xullo chega a aprobación do proxecto por parte do director xeral de comunicacións. Xa en agosto dáse conta da recepción de boa parte do material.

A existencia previa do servizo interurbano en Lugo levou a ofrecer a posibilidade de subscribirse só para chamadas urbanas ou dar a posibilidade de ter chamadas interurbanas, xa que se faría unha interconexión con este servizo. Neste caso o dispositivo telefónico sería diferente. En xaneiro de 1916 publícanse as tarifas, que son as mesmas para todas as cidades onde o servizo se presta polo corpo de telégrafos, pasando de 4 pesetas ao mes para particulares a 10,40 pesetas no caso de restaurantes ou estacións de trens, mentres o servizo sexa de 7 a 22h. Se pasara a ser permanente podería incrementarse nun 20%.

A construción da rede vaise adiando en 1916, polo que o alcalde de Lugo, o Sr. López Pérez, visita ao novo director de comunicacións, D. Francos Rodríguez, en xaneiro de 1917. En marzo xa estaban construídas as arteiras norte, a da saída pola rúa da Estación e pola rúa San Marcos, as máis próximas a central telefónica. O xefe de liña, o Sr. Emilio Novoa González, achaca as demoras á resistencia dos veciños en aceptar a colocación de "palomillas" (soportes para os ailladores que permiten tirar o fío telefónico) nas fachadas das súas vivendas, especialmente na zona da praza de Santo Domingo e praza Maior. O 23 de abril de 1917 xa unha parte dos abonados pode utilizar o servizo.

A inauguración celébrase o 1 de xuño de 1917, de xeito discreto ao estar en obras aínda na central de telégrafos. A prensa agradece ao xefe de liña  e o xefe de telégrafos, o Sr. Enrique Bolaño, a súa adicación.  Publícanse as listaxes con 92 abonados, que se irán sumando mais nas seguintes datas mediante actualizacións na prensa (p.e o 30 de xullo xa figurarían 121 abonados). A mesma prensa recolle a necesidade de que facilitadores de servizos como as empresas de electricidade, policía de vixilancia, garda municipal, balneario, bombeiros, centros eclesiásticos etc. que non aparecen na primeira lista se sumen ao servizo para poder recibir notificacións dos abonados e incrementar o valor do servizo.

Construíuse unha torre hexagonal de ferro con capacidade para 460 abonados deseñada para soportar o peso ante inclemencias meteorolóxicas. Emilio Novoa, o xefe de liña nese período, publicou informacións na prensa con datos técnicos. Emilio sería un impulsor da profesión de enxeñería de telecomunicacións e un gran referente. Recentemente (2021) conta cunha excelente biografía realizada por Olga Pérez Sanjuán,(ver sección para saber máis).

Foto Marín. Lugo. Templete da central, hoxe na rúa do Teatro. 1928. Fundación Telefónica.

Complementando o servizo nos domicilios existía un locutorio público na sede de telégrafos, cun custe de 0,20 pesetas por cada tres minutos ao que tiñan acceso gratuito os abonados. Outro servizo interesante para os abonados era poder ter notificacións da hora de chegadas dos trens ou cotizacións en bolsa por tres pesetas mensuais (limitado a un reporte diario).

Os problemas no servizo

A prestación do servizo por parte do persoal do corpo de telégrafos, que tamén se daba en outras localidades como Ponteareas ou Tui, pasou a ser un problema en Lugo pola falta de persoal suficiente. A prensa local fíxose eco desa situación e comezou unha campaña para recabar maiores recursos dando conta dos grandes ingresos que recibían por parte dos abonados. En febreiro de 1918 reclámase persoal feminino, que se estaba formando na escola de Madrid nese momento.

Enrique Bolaño, xefe de telégrafos, informa o 3 de xaneiro de 1918 que algúns abonados están sufrindo problemas no servizo derivados da negativa do Hotel Oriental a permitir o acceso ao faiado para facer esas reparacións.  O hotel estaba disconforme porque a estructura montada estaba prevista para seis u oito fíos pero levaban conectados máis de sesenta i estaban preocupados por se podía danar a estructura. Esto obriga a cambiar a numeración de certos usuarios.

Ante as queixas de algúns abonados, que organizan incluso unha reunión o 27 de xuño de 1918, o inspector D. Miguel Vila Barraqué visita Lugo a finais de outubro de 1918 e comprométese a investir en novos equipos e tentar chegar a vilas próximas. Tamén pídese que o servizo sexa permanente. O xefe de telégrados, Enrique Bolaño, envía á prensa un comunicado indicando que precísase que máis da metade do abonados estén interesados nese servizo e que deben notificalo por escrito aceptando a sobrecuste do mesmo. 

Un novo conflito xurdiría en decembro de 1918 xa que o propietario do inmoble que aluga ao servizo telefónico quere subir as tasas e vense na obriga de sacar un concurso para o aluguer dun novo inmoble, que sae publicado o 11 de febreiro de 1919 polo xefe Enrique Bolaño, aínda que non queda constancia de que este cambio se realizara.

Os problemas para colocar palomillas obriga a propoñer a instalación de tres postes na praza da Santo Domingo,na esquina da rúa San Marcos; na rúa Manuel Becerra e onde se une a rúa de Armañá coa Praza de Santo Domingo. O concello pide a conformidade  en xullo de 1920 da policía local, que non autoriza o da rúa Becerra e da autorización provisional ao resto. Curiosamente en decembro de 1920 desaparece un poste, o da praza de Santo Domingo, que recibira queixa por non cumprir un mínimo de ornato.

Novas queixas en decembro de 1919

O ano 1919 pecharíase con fortes queixas por parte de abonado sobre a calidade do servizo. O 30 de decembro organízase unha reunión no Círculo das Artes onde un grupo confirma que non van a pagar os abonos e deciden enviar unha misiva ao ministro de Gobernación y ao director xeral de Comunicacións, ademáis de manter reunións co alcalde, gobernador civil e presidente da cámara de comercio.

O 1 de xaneiro de 1920 a maior parte dos abonados presentan a baixa no servizo, fartos dos problemas de calidade (o teléfono do hospital non funciona; é necesario chamar varias veces á central para comunicar, perdendo ata 15 minutos; etc.) relacionados coa falta de persoal do corpo de telégrafos para atender o servizo. A prensa menciona a reducción de dúas auxiliares a só unha para atender o servizo.

El norte de Galicia diario político y de información Num. 5635 (07/01/1920)

O inspector D. Enrique Utiniaga, tras chegar as noticias da baixa masiva á Dirección de Comunicacións, visita a cidade i entrevístase coa traballadores, abonados e a prensa. As queixas dan resultado e asignar máis persoal feminino á central que chega no mes de marzo (aparecen mencionadas na prensa Araceli Jiménez Zurbano, Emilia López Saavedra ou Josefina Peláez López, esta en 1922). O xefe de sección, Manuel Ballesteros, comunica que os que notificaron a baixa que non volvan pagar o servizo terán consideración de baixa definitiva.

A crónica de 1922

El Progreso recolle esta curiosa crónica dunha visita a central telefónica e que ocorre coa telefonista.

El Progreso  diario liberal Año XV Número 4583 - 9 de novembro de 1922

Para saber mais: 

• El Regional: 10 de xaneiro de 1900; 15 de xaneiro de 1901; 27 de outubro de 1914; 20 e 27 de novembro de 1914; 4 de decembro de 1914; 4 de xaneiro de 1916; 1 de agosto de 1916; 12 de maio de 1917; 5, 9 e 28 de xuño de 1917; 13 de agosto de 1917; Num. 13105 (17/01/1922); Num. 13108 (20/01/1922); Num. 13564 (07/06/1922)
• La Idea Moderna: 24 de xaneiro de 1900; 27 de maio de 1914; 30 de outubro de 1914; 10, 20 e 27 de novembro de 1914; 8 y 9 de febreiro de 1915; 8 de xullo de 1915; 21 de agosto de 1915; 4 de setembro de 1915; 26 de novembro de 1915; 27 de abril de 1917; 28 de maio de 1917; 1 e 4 de xuño de 1917; 29 de setembro de 1917; 19 de decembro de 1917;  Num. 8136 (03/01/1918); Num. 8148 (17/01/1918); Num. 8384 (13/11/1918); Num. 8438 (23/01/1919) 
• El Correo de Lugo: 25 e 31 de xaneiro de 1900
• Gaceta de Galicia: 26 de xaneiro de 1900
• El Correo Gallego: 23 de febreiro de 1905; Ano XLI Número 14659 - 27 de xuño de 1918
• El Norte de Galicia: 30 de setembro de 1913; 26,27 e 31 de outubro de 1914: 27 de novembro de 1914; 9 de febreiro de 1915; 18 e 25 de Marzo de 1915; 23 de xullo de 1915; 30 de xaneiro de 1917; 4 de abril de 1917; 31 de maio de 1917; 2 de xuño de 1917; 17 e 19 de xullo de 1917; 13 e 18 de agosto de 1917; 11 de setembro de 1917;  Num. 5029 (11/06/1918); Num. 5161 (12/02/1919); Num. 5185 (17/03/1919); Num. 5635 (07/01/1920); Num. 5645 (19/01/1920); Num. 5538 (09/08/1920)
• La Voz de la Verdad: 26 de outubro de 1914; 20 de novembro de 1914; 10 de febreiro de 1915; 12 de xuño de 1915; 10 e 30 de marzo de 1917; 10 e 23 de abril de 1917; 11 de maio de 1917; 18 de xullo de 1917; Ano VIII Número 2855 - 13 de novembro de 1918; Ano VIII Número 2883 - 16 de  decembro de 1918; Ano IX Número 3200 - 31 de decembro de 1919;  Ano X Número 3207 - 12 de xaneiro de 1920; Ano X Número 3256 - 10 de marzo de 1920; Ano X Número 3350 - 5 de xullo de 1920; Ano X Número 3374 - 2 de agosto de 1920; Ano XII Número 3942 - 6 de xuño de 1922
• La Correspondencia Gallega: 30 de outubro de 1914; 5 de maio de 1916; 16 de xullo de 1916
• La Región: 31 de outubro de 1914
• El Correo de Galicia: 9 de agosto de 1915; 19 de xaneiro de 1916; 2 de abril de 1917
• El Progreso: 24 de maio de 1917;  Ano XII Número 2092 - 26 de outubro de 1918
• Boletín Oficial de Provincia de Lugo: 24 de xuño de 1915; 3 de xullo de 1915; 4 de setembro de 1915; 14 de febreiro de 1919.
• El Noroeste: Año XX Número 9496. 24 de xullo de 1915; Ano XXIII Número 10272 - 14 de xaneiro de 1918
• Historia de una profesión. Biografía de Emilio Novoa. Autora: Olga Pérez Sanjuán. COIT. 2021.
• El Progreso  diario liberal Ano XI Número 3099 - 3 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3100 - 4 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3115 - 22 de xaneiro de 1918; Ano XI Número 3139 - 20 de febreiro de 1918; Ano XI Número 3142 - 23 de febreiro de 1918;  Anno XI Número 3176 - 5 de abril de 1918; Ano XI Número 3339 - 19 de outubro de 1918;  Ano XI Número 3342 - 23 de outubro de 1918;  Ano XI Número 3360 - 14 de  novembro de 1918; Ano XII Número 3461 - 18 de marzo de 1919;Ano XII Número 3704 - 30 de decembro de 1919; Ano XIII Número 3706 - 1 de xaneiro de 1920; Ano XIII Número 3721 - 18 de xaneiro de 1920; Ano XIII Número 3761 - 5 de marzo de 1920; Ano XIII Número 3858 - 4 de xullo de 1920; Ano XIII Número 3879 - 29 de xullo de 1920; Ano XV Número 4331 - 21 de xaneiro de 1922; Ano XV Número 4583 - 9 de novembro de 1922
• La Voz de Galicia: 18 de decembro de 1918
• El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 888 (31/12/1919)
• El Diario de Pontevedra : periódico liberal: Ano XXXVII Número 10728 - 5 de xaneiro de 1920
• El Orzán diario independiente Año III Número 603 - 1 de xaneiro de 1920
• El Eco de Santiago  diario independiente Año XXV Número 10266 - 3 de xaneiro de 1920

Tarefas pendentes: 

• Consultar o arquivo do Concello de Lugo incluido o libro de actas do pleno municipal
• Localizar listas con abonados ao servizo, xa que a primeira guía conservada é de 1928.

ANEXO

Lista de interesados no servizo a 4 de decembro de 1914.

• Deputación provincial
• Concello
• Julio Núñez
• Eduardo Prieto Rivera
• Pedro Romero e irmáns
• Emilio Tapia
• Hotel Méndez Núñez
• Sergio Rivera
• Augusto Pozzi
• Pujol y Arriaga
• Cárcere do partido
• Angel López Pérez
• La Hispano Belga
• Gran Clínica Veterinaria
• Jose Gayoso Castro
• Colexio "El Progreso"
• Circulo das Artes
• Salvador Castro Freire
• Travadelo e Compañia
• Banco de España
• Ramón Saavedra
• Julio Iglesias Fariña
• Souto Montenegro y Pedrosa
• Casino
• Pedro Irizar
• Carlos Alonso
• Germán Alonso
• Demetrio Alvarez
• Agustín Pita
• Hipólito Pliado
• Lugo Salón
• Fulgencio Manso
• Gerardo Castro
• Jesús Bal
• Juan Núñez taller de mecánica
• Germán Pérez Peña
• Rogelio Nondedeu
• Cooperativa militar e Civil
• Goberno militar
• Ofinas de obras públicas
• Antonio Fernández
• Antonio Pardo y Pardo
• El Norte de Galciia
• Delegación de Facenda
• Alejo Madarro
• Economato Civico Militar
• Jose Herrero Lobejón
• Tomás Pérez Carro
• Manuel PArdo Becerra
• Goberno Civil
• José Páramo
• Honorio Manso
• Juan Manuel Pardo y Pardo
• Viuva e fillos de Jose Sánchez
• El Progreso
• H Vera
• Academia de Nosa Señora dos Ollos Grandes
• El Regional
• La Voz de la Verdad
• Ilmo Señor Bispo
• Destacamento de reximento de Zamora
• Viuva de Peche
• Reverendos PP Franciscanos
• Hotel La Oriental
• Xefe de suministros da praza
• Hotel Comercio
• Empresa de Augas
• Audiencia Provincial
• Oficinas do servizo agronómico
• Campo de experimentación agrícola
• Instituto de segunda ensinanza
• Constantino Velarde
• Estación de Ferrocarril
• Camara de Comercio
• Jesús Rodríguez López
• Empresa arrendataria de consumos
• La Idea Moderna

O crime da central telefónica de Ourense

O 28 de Xullo de 1916, Braulio González González, 26 anos, natural de Valderas (León), recibe un telefonema, unha mensaxe anónima desde Vigo que di "Acude conferencia 12:30. Garda absoluta reserva. Abelardo".

Ao día seguinte preséntase na oficina de teléfonos interurbanos da Compañía Peninsular de Teléfonos, situada na rúa Pereira de Ourense, hoxe na Praza de Bispo Cesáreo 17, servizo que fora inaugurado dous anos antes. O director, Eladio Sanz Bermejo, advírtelle de que por mor dunha avaría técnica nos fíos non pode facer esa chamada ata ás 20h. 

Fotografía de Mundo Gráfico do 5 de Xullo de 1916

A esa hora volve e se atopa unicamente con Eladio na oficina. Este pásao a un locutorio, onde volve fallar o teléfono, e logo á oficina do telegrafista. Aí aproveita para darlle un golpe na cabeza cun pico de canteiro para intentar matalo. Braulio queda tan so ferido e, entre gritos de "que me matan", logra escapar e pedir auxilio na rúa. Eladio, acurralado, decide pegarse un tiro na sen dereita cunha pistola que levaba no peto. 

Braulio salva a vida tras ser levado nun primeiro momento á farmacia de Ramos, na mesma praza onde é atendido polo enfermeiro Manuel Quesada que se atopaba na zona de xeito casual e, con posterioridade, ao hospital. Tiña unha ferida de 5cm no occipital esquerdo. Eladio, pola contra, perdeu a vida dúas horas máis tarde na propia estación telefónica, deixando muller e fillos. Apareceu no chan da propia estación cos brazos en cruz, onde foi atendido por algúns médicos.

A motivación do intento de asasinato fora o roubo. Eladio, o director, era unha persoa sociable e simpática, habitual de apostas e xogos, en círculos e clubs da cidade, aos que acudira a apostar con diñeiro da propia estación. A necesidade de entregar ese diñeiro á compañía a final de mes motivou que invitara a Braulio, cunha mensaxe ficticia, para asasinalo e roubarlle o diñeiro. Braulio presentouse con 5.475 pesetas da época, xa que era prestamista xestionando ruletas de xogo. Enténdese que Eladio e Braulio eran coñecidos e o diñeiro desas apostas acabar parcialmente nas mans de Braulio.

Eladio preparara un foso de metro e medio no soto das oficinas. Encargara esa construción a dous novos ordenanzas da estación, aducindo que sería utilizado para unha ampliación dos cables telefónicos. Ese soto estaba alugado a un bar próximo (o Café Moderno) como almacén de bebidas, polo que apenas era utilizado e dificilmente sería atopado Braulio. 

Buraco construido no soto. Fotografía de Mundo Gráfico do 5 de Xullo de 1916. Foto Salazar

Eladio deixarase ver pouco antes no club, para mostrar certa normalidade, e mandara facer recados ós ordenanzas, para poder estar só á hora acordada con Braulio. Eladio xa debía coñecer as relacións de Braulio cun Abelardo de Vigo. Nun primeiro momento a policía sospeitou do irmán de Eladio, Ramón, que traballaba como telefonista na estación, e do porteiro Servando Gallego, procedendo á detención de ambos. Finalmente foran liberados sen cargos de ningún tipo.

A investigación ditaminou que Eladio comprara cloroformo na farmacia Moderna dous días antes e que o utilizara na primeira cabina de teléfono, onde retirara o peche interior para non poder abrir desde dentro, coa idea de que Braulio quedara inconsciente e facilitar o seu asasinato. Así, pechouno nesa primeira cabina con chave pero non conseguiu o seu propósito e tivo que pasar ao plan do golpe co pico. Esta primeira cabina tiña 3 cm de serrín preparados para absorver o sangue no caso de ser asasinado co pico nese lugar.

Ordenanzas que traballaron na construción do buraco. Fotografía de Mundo Gráfico do 5 de Xullo de 1916

Casualmente este intento de crime coincidiu no tempo coa desaparición doutra persoa popular en Ourense, un coleccionista de libros chamado Rocafell, que apareceu datas máis tarde na contorna de Ourense vítima dun suicidio. Mentres o xuíz encargado mandou facer unha investigación no soto da estación telefónica por se se encontraba alí o corpo deste señor.

O titular do servizo da Compañía Peninsular de Teléfonos en Monforte de Lemos, Aurelio Rey, desprazouse a Ourense para atender o servizo, xunto con o seu compañeiro Jose Méndez. Posteriormente sería nomeado Vicente Oloritz, da central telefónica de Donostia, que tería algúns contactos de ourensáns na súa residencia previa en Madrid, e sería o encargado de dar continuidade ao servizo.

A singularidade do crime motivou que a compañía se vira na obriga de publicar na prensa da época unha nota para eximirse de responsabilidades:

Para saber máis:

- El Regional: Diario de Lugo: 30 de xuño e 4 de xullo de 1916

- El Norte de Galicia: 30 de xuño, 1 e 4 de xullo de 1916

- El Progreso: 30 de xuño e 4 de xullo de 1916

- El Diario de Pontevedra: 30 de xuño de 1916

- Gaceta de Galicia: 1 e 3 de xullo de 1916

- La Región: 1 e 18 de xullo de 1916

- Mundo Gráfico: 5 de xullo de 1916

- Vida Gallega: 1 de agosto de 1916

- El Noroeste: 1 de agosto de 1916

- Faro de Vigo: 29 e 30 de xuño de 1916; 4 de xullo de 1916

 

Autocares La Regional: primeira telefonía móbil

Manuel Sanjurjo Otero era o segundo fillo de Antonio Sanjurjo Badía, un famoso industrial e inventor vigués cunha fundición e estaleiros de seu. Manuel, enxeñeiro industrial de formación, axudou nos negocios familiares pero deu o salto a negocios fora da cidade de Vigo. Nunha primeira fase como impulsor do proxecto, e posterior concesionario, da rede de telefonía urbana de Vilagarcía, construído en 1908 e inaugurada a primeiros de 1909. 

Gaceta de Madrid.-Núm. 74 de 14 de marzo de 1908 

Antonio comezara a comprar autocares de vapor en 1903 a compañías de Ferrol, Verín ou Santiago para posteriormente adaptalos, na súa nave en Vigo da Industriosa,  para que funcionaran con bencina, un tipo de hidrocarburo. En 1906 consigue a aprobación para comezar o servizo entre Coruña e Santiago, aínda con autocares de vapor, nomeando ao seu fillo Manuel o responsable da liña.  Sería a primeira empresa en Galicia en prestar este servizo motorizado, deixando atrás as pesadas dilixencias. A empresa tiña garaxes en Coruña, Ordes e Santiago, con persoal propio. O servizo entre as dúas cidades levaba unhas tres horas, tendo que facer varias paradas para a repoñer auga. 

A prensa da época recolle en varias ocasións como o carácter innovador da familia levounos a mellorar os vehículos, novos moles, freos adaptados a realidade da orografía e estradas da época, etc. Tamén recolle unha ruta realizada por Manuel en 1912 por Madrid, Barcelona, Lyon e varios puntos de Alemaña para adquirir novos vehículos. 

Este carácter innovador xunto ao coñecemento dos sistemas telefónicos e a dispoñibilidade dunha rede construída a finais de 1914 pola Compañía Peninsular de Teléfonos, que ía paralela á estrada de Santiago a Coruña levouno a propoñer levar dispositivos telefónicos nos vehículos que puideran ser conectados aos fíos telefónicos nos postes para notificar calquera incidencia nos coches, que permitirá solicitar asistencia técnica. Esta innovación estrouse o 2 de Febreiro de 1916.

Mondariz  suplemento a La Temporada Ano II Número 8 - 1916 xaneiro 20

Antes, en 1913, Manuel, en compañía do seu familiar Manuel Otero Bárcena (político e futuro primeiro presidente do Celta de Vigo e director do Faro de Vigo), comprará a a John Trulock a liña telefónica da vía de tren de Carril (nas proximidades de Vilagarcía de Arousa) a Cornes (próximo a Santiago de Compostela). Esta era a primeira liña de tren en Galicia e onde ocorreron das primeiras experiencias de telefonía 35 anos antes. A compañía de tren mantería unha liña para a xestión do seu servizo deixando outro fío, que explotaría Manuel Sanjurjo, para que os empresarios de Santiago puideran chamar a Carril para informarse sobre portes na rede do tren. Cumpre salientar que Carril dependía da rede urbana do propio Manuel.

Ese concepto que exportara Manuel Sanjurjo de 'telefonía móbil' xa existía nos servizos ferroviarios xa que tiña teléfonos nas estacións, para a xestión do propio servizo, como teléfonos 'móbiles' que podían conectar en diferentes puntos da rede. Algunhas mencións sobre o servizo de autocares falan de dispoñibilidade de postes con acceso aos fíos cada dez quilómetros no tramo Santiago de Compostela - A Coruña.

Anuncio explicando o servizo de telefonía. Suevia revista semanal de literatura arte y ciencias Año II Número 8 - 1 de xaneiro de 1918

Manuel, ademais de súas facetas empresariais, foi concelleiro do concello de Santiago de Compostela durante varios anos, así como membro da xunta arcebispal. No ano 1919 viuse obrigado a vender a súa frota e a concesión a o futuro empresario senlleiro galego Evaristo Castromil, xa que Manuel Sanjurjo tivo que volver a atender os negocios familiares froito da avanzada idade do seu pai. 

Para saber máis:

- Diario de Galicia. Ano VII Número 1533.  8 de xaneiro de 1914

- Gaceta de Galicia Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 1 (01/02/1916)

- Empresarios de Galicia. Vol. 2. Xoan Carmona Badía.  Fundación Caixagalicia. 

Tarefas pendentes:

- Arquivo do museo do ferrocarril. Fundación Cela. Iria-Flavia (Padrón). Posibles testemuñas da rede telefónica.

Intrusismo na guía telefónica de Vigo (1916)

A guía telefónica publicada pola Compañía Peninsular de Teléfonos de 1916 introduciu o problema do intrusismo profesional en Galicia.  Manuel Filgueira, un dos odontólogos da cidade de Vigo fai referencia na prensa, o 5 de maio de 1918, a que aprecen supostos dentistas na guía telefónica da cidade que non son tales, ao carecer de título de odontología. Maniel refírese a esta entrada do listín telefónico:

Anuario telefónico da Compañía Peninsular de Teléfonos. Ano 1916

Manuel queixase de que se lle ve exercer desde a rúa a pesar dunha Real Orde que existe dispoñer do título de odontólogo para poder exercer a profesión. Ademais indica que hai algún caso adicional en Vigo (Isidro Pazos, con título obtido en Portugal pero non valido en España), Pontevedra (un irmán de D.S Kuper) e Ponteareas. 

D.S. Kuper ven de Simeón Kuper, xudeu nado en Kamianets-Podilskyi (Ucraína) en 1879, que chegou a Vigo en 1907 e montou unha clínica dental que semella que foi das primeiras de España en contar con aparatos de radioloxía. A certa controversia sobre o seu nome xa que aparece como  Schloimo Mendelewitch, Liloimo Mendelecrek ou incluso Victorino. A familia, de ideoloxía socialdemócrata, foi detida do alzamento de 1936 e lograron marchar a Rusia en 1939. Parte deles exercerían tamén de odontólogos, suscitando certa controversia con outros profesionais. 

Simeón défendese dos ataques comentando que estudara nas universidades de Kiev e de Xenebra. Argumentos similares utilizan os seus familiares que exercen a mesma profesión. En diferentes periodos conseguen a aprobación por parte do Ministerio da Instrucción Pública, debendo constar como dentistas autorizados e non como odontólogos.

Boletín Oficial del Colegio Provincial de Médicos de Pontevedra: Época 2ª Año III Número 28 - 1 de novembro de 1926

Para saber máis:

• El Progreso : semanario independiente: Ano XI Número 2297 - 1917 xullo 29; Ano XII Número 2645 - 9 de maio de 1918
• https://andaquepaque.blogspot.com/2020/04/como-ser-dentista-y-morir-en-el-intento.html?m=1
• https://anosdomedo.blogspot.com/2014/12/dentistas-rusos-as-familias-zbarsky-e.html