Os inventos de Gregorio Fernández Arias

O telegrafista Gregorio Fernández Arias foi outro dos grandes inventores galegos. Natural de Pontedeume, aproveitou o contexto do seu traballo para xerar diferentes invencións, ligadas case sempre á tecnoloxía. Case sempre, porque, contou cunha patente por vinte ano da inserción de fotografías ou grabados de interese cultural nas caixas de mistos, con obxectivo de propagar "coñecimentos xeográficos, históricos, científicos ou industriais á sociedade (patente 10.707)

Pero sen dúbida a que alcanzou una maior recoñecimento foi o electro avisador de incencios. Como xa sabemos os incendios era unha grande ameaza en cidades con construccións baseadas en madeira i era chave a detección temperá.

O dispositivo foi patentado en 1890 (presentado o 22 de abril) e comercializado aproveitando os distribuidores de sistemas eléctricos vencellados a membros do corpo de telégrafos.  O sistema estaba baseado nun fío de dilatación que, por mor da temperatura, chega a pechar un circuito e soar unha alarma. 

Extractos da patente 10705. OEPM

O dispositivo foi moi utilizado tamén nas estación de telégrafos, así como en instalación militares (como o arsenal de Ferrol). A prensa o describe como "dunha base de madeira que ten nun extremo unha pequena caixa metálica da que sae unha panca formada por un tubo de latón e unha rosca do mesmo metal que suxeita o tubo no extremo oposto; un parafuso de contacto e dous gunnels ou parafusos de presión". 

Pode regularse a sensibilidade, indicando que incluso e capaz de detectar 0,0014º de diferencia. O xornal El Alcance Telegráfico asiste a unha demostración onde salta a alarma ao encender un misto a dous metros de distancia.

O prezo de venda sería de 30 pesetas, incluíndo o timbre. 

En paralelo inventou (patente 10708) tamén un "extinguidor automático de incendios" para funcionar co detector anterior , desprendendo auga do teito, pero non consta que esta patente fora utilizada.

Figura descriptiva do extinguidor. Patente 10708. OEPM

Na exposición rexional de Lugo de 1896 presenta aparatos telegráficos e avisadores eléctricos da súa invención, obtendo un diploma de segunda categoría. Antes xa participara na exposición de Zaragoza de 1886 (exhibindo manipuladores e relevadores), conseguindo unha medalla de terceira. 

Revista Electrón de 21 de outubro de 1896

Xa en 1911 traballa nun invento propio de sistema Duplex, que era o grande desafío da época. A posibilidad de transmitir por un único fío nas dúas direccións con carácter simultáneo. Outros telegrafistas españois traballaron neste tipode solucións. Xa en 1921, unha vez xubilado, aparece como inventor dunha metralleta de 50 tubos. 

Ejercito y Armada: diario defensor de sus clases activas y pasivas: Año XVIV Número 5086 - 11 de febreiro de 1922

Para saber máis:

• El Correo gallego : diario político de la mañana: Ano IX Número 2182 - 1886 febreiro 7; Ano XIII Número 2893 - 1890 abril 24
• Gaceta de Galicia : Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela: Num. 89 (24/04/1890)
• Oficina Española de Patentes e Marcas. Patentes 10705, 10707 e
• Revista Electrón de 21 de outubro de 1896
• La Monarquía : diario político: Ano V Número 1172 - 1890 novembro 4; Ano V Número 1189 - 1890 novembro 24; Ano VI Número 1331 - 1891 maio 11
• El lucense : diario católico de la tarde: Num. 1822 (11/11/1890)
• La Correspondencia de España : diario universal de noticias: Año XLVII Número 14134 - 1896 octubre 17
• Revista gallega : semanario de literatura e intereses regionales: Ano II Número 82 - 1896 setembro 27
• El diario de Galicia : periódico católico e independiente: Ano VI Número 1642 - 1896 outubro 10
• El Noroeste: Año XII Número 4303 - 1907 abril 12
• La Voz de Galicia 23 de abril 1890; 3 de maio de 1890; 16 de outubro de 1890; 22 de xullo de 1912

O proxecto de cable colgante entre Valença e Tui

O arquivo da CTT en Lisboa conserva o proxecto de Joaquím José d'Almeida, capitán do exército portugués responsable de boa parte da construcción das redes de telegrafía eléctrica de Portugal, que estaban sustituíndo as ópticas, moi extendidas no país. 

O 27 de outubro de 1858 asina un proxecto para o tendido dun cable entre dous puntos da fronteira miñota, curiosamente utilizando a torre da igrexa de Santa Maria dos Anjos na Fortaleça de Valença, mentres que o cable colgaría dun poste de 14 metros sobre unhas rochas no lado tudense. 

Fotografía facilitada por Godofredo Ferreira para a segunda edición do libro "Memória histórica sobre a telegrafía eléctrica em Portugal" de Guilhermino Augusto de Barros

O documento foi facilitado por Godofredo Ferreira, que o comprou nunha poxa da biblioteca do orador Dr. Santos Farinha e cedeu a CTT en maio de 1950. 

O documento está cheo de datos técnicos para salvar a distancia entra as beira do Miño cun fío colgante con catenaria, nunha época previa, sobre 30 anos antes, da existencia da ponte internacional. Esta lonxitude debe ser un desafío sen precedentes coñecidos nesa época. 

Sinatura de Joaquim Jose d'Almeida no documento

A referencia é a 'cheia' do ano 1821, onde as augas alcanzaron unha altura de 9,6 metros sobre o nivel da maior pleamar con lúa nova do mes de agosto de 1858. A catenaria debe salvar esa altura. Tamén consultan nas dúas beiras sobre cal é o barco con maior altura, sendo de 16 metros ata o mastro, que debe ser tido en conta para evitar accidentes con cable, deixando unha marxe adicional de 2 metros. 

Considera así o uso do cimborrio da igrexa de Santa María como mellor opción, que se atopa 72,21 metros por riba da maior enchente de 1821 e un poste de 14 metros no lado de España, que se atoparía 21 metros por riba (ao estar sobre uns penedos) do nivel de dita enchente. A distancia entre os dous puntos, nun plano horizontal, sería de 588 metros. A localización no lado tudense non queda marcada, pero sería entre a actual porten internacional e 150m río abaixo, segundo a figura que se mostra a continuación.

Radio de 588 metros desde o cimborrio de Santa María dos Anjos en Valença do Minho.

O documento entre en formulas técnicas para calcular a tensión soportada e a viabilidade do tendido, tendo en conta que será un fío de ferro galvanizado, para o que proba numéricamente, para diferentes radios a tensión e probabilidades de rutura. Tamén calcula canto deberían medir os postes no caso de que non se utilizara a igrexa e se apostara por dous nas beiras do Miño, para soportar a distancia de 310 metros, saíndo alturas de 30 metros para ambos, que non resultan viables.

Joaquín finaliza destacando as vantaxes respecto a un cable sub-fluvial, que sería o finalmente adoptado. Estas estarían baseadas na facilidade de reparación do aereo, a resistencia a posibles enchentes do río (e choques con árbores que leva o Miño), 

Parte do plano do fío, extremo de Valença do Minho, con cimborrio de Santa María.

Para saber máis:

• Memória histórica sobre a telegrafía eléctrica em Portugal. Guilhermino Augusto de Barros. Lisboa 1944
• Comunicação telegráfica entre Valença e Tuy. Joaquim José d'Almeida.  27 de outubro de 1858. 

Os libros sobre Telegrafía de Eduardo Vincenti

A Exposición de Electricidade de París de 1881 levou varias invencións ao pabillón de España, incluíndo referencias galegas, coma a do telegrafista Victor Piedras, tratada nesta publicación:

https://telefoniagalicia.blogspot.com/2023/12/victor-piedras-na-exposicion.html

pero contou tamén co xove telegrafista Eduardo Vincenti, que escribiría a crónica do certame para ser distribuída masivamente entre o corpo de telegrafistas de España ao seu regreso. O libro iría adicado a D. Cándido Martínez, un deputado tamén galego que naquela altura pasaba por ser o director xeral de Correos e Telégrafos.

Eduardo, nado en Coruña en 1857, foi un polñitico liberal, xenro de Montero Ríos, telegrafista de profesión na xuventude e deputado desde 1886, ocupando varios cargos públicos, incluíndo a alcaldía de Madrid.

A Exposición de Electricidade quedoa marcado por ser un dos eventos técnicos mais relevantes da historia, coa presenza de inventores e novas aportacións técnicas (o tranvía eléctrico de Siemens & Halske, o pabillón de Ericsson, así como unha modesta presenza de inventores españois). 

Fotografía de Eduardo Vincenti na Wikipedia. 

O libro contaría cunha curiosa cita: "Cando este libro vexa a luz, quizás Madrid tamén a vexa". Queda como referencia do evento ao contar cunha extensa (418 páxinas) descripción, incluíndo moitos detalles das invencións españolas, que apenas foron recollidas pola prensa nacional. 

O libro finaliza cun grabado do pabillón de España, onde se poden identificar algúns dos inventos expostos.

Eduardo foi precoz e sacou a praza de telégrafos con 15 anos. Nos 11 anos que traballou no corpo tivo varias funcións, incluíndo ser parte do grupo de telegrafistas que acompañaba aos reis nas viaxes oficiais. Tras pasar polo corpo publica o seu segundo libro sobre telegrafía: "Historia Universal da Telegrafía e o Servizo Telegráfico en España" no ano 1885. Neste caso un libro máis modesto de 27 páxinas, ao tratarse dunha conferencia no Circulo Mercantil.

A pesares do pequeno tamaño, fai unha síntese da historia das comunicacións na antigüidade, a telegrafía óptica, eléctrica e sumbarina, así coma un resumo dos aparellos telegráficos en uso. Tamén califica a curiosa situación co teléfono:

"España ha decomisado el teléfono como artículo de contrabando; la aduana gubernamental lo ha juzgado sin duda nocivo para la salud pública."

Eduardo sería unha figura de certo recoñecemento na faciana política por parte do corpo de telégrafos ao velar polos seus intereses nas folgas laborais de 1892. 

Os proxectos de telégrafos ópticos en Galicia (1809 e 1844)

Galicia nunca chegou a ter una rede de telegrafía óptica. Xusto cando se fixo unha certa aposta acababa Morse de validar a telegrafía eléctrica en 1844. Porén, a invasión francesa espertou un certo interese en dispoñer antes de esta rede de avisos oficiais, que xa estaba moi difundida en Francia de 1794 grazas ao seu inventor Claude Chappe.

Unha primeira experiencia militar na baía de Cadiz nos primeiros anos do século XIX resultou de utilidade para informar das incursións francesas. Doutro xeito, as novas tiñas que circular por carreiras de postas, a velocidade humana. Así, tras a experiencia defensiva de 1809, aparecen un par de suxestións relativas a construción desta rede.

No semanario  político, histórico y literario de La Coruña Num. 22  de xaneiro de 1809, fálase da importancia de que Madrid poida estar ben informada. A suxestión era conectar Astorga con Coruña, pasando por Asturias e Galicia; e outra liña de Puebla de Sanabria a Ourense, que poida chegar a Lugo e Coruña; ambas para uso meramente militar. 

O 7 de maio de 1810 emítese un oficio da xunta provincial de Mondoñedo (por parte de Juan Moscoso) ao presidente e vogais da Xunta Superior de Galicia no que os informa da retirada dos franceses a Luarca e da proposta do marqués de Vista Alegre, vogal da xunta de Asturias, de establecer telégrafos para informar rapidamente dos movementos do inimigo, que se inclue a continuación:

O 21 de maio emite unha nova carta na propón o establemento dos telégrafos segundo o proposto por Manuel Olmedo, tenente coronel, e as máquinas diseñadas por Miguel Febrer, coengo racioneiro da catedral de Mondoñedo. O tenente facilitaría os recursos humanos necesarios para operar os telégrafos.

O texto explica a importancia de contar con persoal de confianza manter o contida da mensaxe. Indica tamén que de noite debe facerse con farois nos brazos con sináis simples, para evitar confusións. Tamén indica que no caso de existencia de néboa onde tería que contar con material combustible para xerar fortes chamas e poder enviar mensaxes simples. 

Polo estado da contendo, suxiren crear unha liña de Villafranca del Bierzo a Navia de Suarna e, dende alí, seguindo o río Navia cara o mar.  En paralelo podería facerse unha liña para comunicación coa Coruña. Unha vez feita esa rede xa se podería facer ramáis coas capitais de provincia 

A proposta desbótase polo custe económico que implica, pero invitan a Juan Moscoso a probar o funcionamento con telégrafos xa creados por Miguel Febrer. Non consta aparición documental dos telégrafos deseñados. 

Non construidos estes telégrafos pasaría ata o  ano 1844 cando se plantexa a construción das grandes liñas do estado por parte do galego Manuel Varela Limia (Malpica 1796 - Madrid 1853), como director de camiños, canles e portos. Jose María Mathé, brigadier, sería o responsable técnico do proxecto. Estas tres liñas principais conectarián Madrid con Irún, Cádiz e Barcelona (e La Junquera), que serían finalmente construidas. 

Unha segunda fase falaba de facer ramáis e Manuel Varela contemplou a construcción dun ramal desde Valladolid a Coruña vía Zamora e Ourense, pero que a inminente chegada do telégrafo eléctrico imposibilitou.  Os Boletíns Provinciais deixan mostras do inicio do proxecto de estudo en 1844, pero non quedou información escrito do mesmo, probablemente perdida no incencio de arquivo general da administración de Alcalá de Henares en 1939.

Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 31 de maio de 1844.

 

 

O mindoniense Cándido Martínez na reclamación salarial dos telegrafistas de 1880

 Candido Martínez Montenegro foi un deputado liberal durante tres décadas por Mondoñedo (Lugo), que nos ano 1881 - 1883 sería director de Correos e Telégrafos.  O 2 de marzo de 1880 presentaría unha moción histórica para o Corpo de Telégrafos ao demandar, por vez primeira, a mellora de condicións para os traballadores do corpo.  

Gravado de Cándido Martínez como deputado do Congreso.

Representa unha demanda dos traballadores de telégrafos de Mondoñedo  que piden a eliminación dos descontos (unha especie de imposto instaurado en 1857 que reducía o salario nunha porcentaxe) e afectaba a todos os funcionarios agás aos membros do exército. Desde os orzamentos de xullo de 1876 esta porcentaxe é do 20% para salarios menores de 10.000 pesetas e do 25% para maiores.

 Candido intenta asimilar a actividade dos funcionarios de telégrafos a eses corpos. Xustifican esta petición na tipoloxía de servizos que prestan (en ocasións perigosos), traslados frecuentes, lentitude nos ascensos, disponibilidade nocturna, etc. Os funcionarios de telégrafos xa estaban eximidos de participar en milicias xa que se consideraba que prestaban servizo ao exército no seu traballo cotián. Ese día naceu unha referencia para os traballadores do corpo, recollida por toda a prensa e motivando un especial (probablemente único na súa historia) por parte da Revista de Telégrafos. 

Revista de Telégrafos - Marzo de 1880

Candido presenta unaj enmenda ao orzamento de ingresos do Estado de 1880-81 para que se considere o corpo de telégrafos como clases activas dos institutos armadas do exército. A moción é asinada tamén por Manuel Cassola, Manuel Becerra, Práxedes Sagasta, Antonio de Vivar, Felipe González Vallarino e Pedro Antonio Torres. 

O ministro de Facenda, o Sr. Cos Gayón, oponse á desaparición deste desconto, argumentando que a lei debe ser igual para todos. O 8 de xuño vótase no Congreso obtendo 59 votos a prol e 64 en contra, polo que foi desbotada. Queda recollido no diario de sesións a argumentación de Cándido Martínez.

Argumentación de Cándido na sesión de Congreso dos Deputados. Recollida na Revista de Telégrafos de Xullo de 1880.

Cándido perdería a votación pero non o cariño dos telegrafistas. Adicionalmente, pasou a ser o director de Correos e telégrafos o ano seguinte, por un periodo de dous anos, rematando cunha homenaxe por parte do corpo de telégrafos na que participaron perto de 1500 telegrafistas nun agasallo dunha medalla de ferro con incrustacións de ouro e prata. 

Para saber máis: 

• Revista de Telégrafos de marzo a xullo de 1880

A primeira muller telegrafista de Galicia (1881)

11 de febreiro de 1881

Celia Rodríguez Borrajo, filla do telegrafista de Redondela, acude ao centro telegráfico de Vigo, para ter un exame i entrevista con xefe do sector telégrafo, o subdirector e o xefa da estación.  Celia apoiase na real de 23 de outubro de 1880, despois das reformas do servizo de Correos e Telégrafos ditadas en 1879, que permite que mulleres poidan traballar nas estafetas telegráficas, aínda que sen a categoría de funcionarias do Estado

Teñen dúas condicións: deben ser familiares directos (só permitem fillas, esposas e irmás de funcionarios) de funcionarios de estación telegráficas unipersoais é unicamente poden encargarse da recepción de telegramas, polo que, en teoría, nunca estarían soas na estación. 

Celia sería cuarta de toda España (a primeira seriao un par de semanas antes) i estaría acompañada por Josefa de Pontedeume, que sería a quinta de España:

• 1- Doña Josefa Álvarez Pórtela, en Nava del Rey
• 2- Carmen Espinosa y Alcoba, en Orgiva
• 3- Hilaria Martínez de Alegría, en La Palma
• 4- Celia Rodríguez  Moscoso, en Redondela
• 5- Josefa Cervent-González, en Pontedeume
• 6- Carmen López, Rueda, en Osuna  
• 7- Adelaida Villauendas  Monserrat, en Morella
• 8- Teresa Pérez Esteban, en Grao
• 9- Matilde de los Ríos, en Fraga
• 10- Concepción Lloret y López, en Villajoyosa
• 11- Justina Lopez Ochoa, en Gandia

Críticas ao proceso na prensa. El Correo gallego diario político de la mañana Ano III Número 591 - 15 de agosto de 1880

A Real Orde veríase modificada posteriormente, en 1884, para permitir tamén o ingreso de viuvas, mais non sería ata decadas máis tarde cando poderían acadar a figura de funcionarias do Estado.

Extracto da Real Orde publicada na Gaceta de Madrid de 26 de xullo de 1884

Para saber máis:

• La ilustración gallega y asturiana  revista decenal ilustrada Num. 6 (28/02/1881),Num. 8 (18/03/1881)
• El Correo gallego diario político de la mañana Ano III Número 591 - 15 de agosto de 1880
• Revista de Telégrafos. 1 de maio de 1881.

Victor Piedras na Exposición Internacional de Electricidade de París (1881)

A Exposición de Electricidade de París tivo lugar entre o 15 de agosto e o 15 de novembro de 1881 no pazo da Industria de nos Campos Elíseos de París, sendo aínda na actualidade a referencia histórica no mundo do avances tecnolóxicos. En paralelo tivo lugar o congresos de electricistas, que entre outras cousas definiu as unidades de medida de electricidade e onde o galego Andrés Comerma acudiu un representación da Mariña.

Victor era o xefe de telégrafos de Vilagarcía cando comeza a realizar unha certa actividades creativa no eido tecnolóxico. En 1877 aparece Víctor Piedras na Revista de Telégrafos un conmutador que ideara e remitira á revista en setembro de 1876, que permitía sustituir ata tres conmutadores por un só que se operaba xirándoo. Os detalles técnicos aparecen recollidos nesa publicación. 

Revista de telégrafos. 1 de febreiro de 1877

En 1878 estréase nun exposición, neste caso local de Coruña, na que expón tres telégrafos deseñados e construidos por el, que reciben unha mención do xurado do certame.

Victor enche o formulario en 1881 para enviar un novo deseño de estación telegráfica intermedia ante a petición da Dirección de Correos e Telégrafos de obxectos para mostrar na Exposición Internacional de Electricidade de Paris. 

Formulario para o envío de obxectos ao certame de París publicado na Revista de Telégrafos de febreiro de 1881.

A Revista de Telégrafos describí así o dispositivo:

"A luxosa estación Morse intermedia con todos os seus complementos, Meneses de prata, todas as pezas metálicas e minúsculas, é a que presenta o Xefe de Estación D. Víctor Piedras, sinalado co número 1.418. O seu principal mérito está na súa beleza: a construción. 

Apóiase sobre un zócalo duns 25 centímetros de longo e uns 15 centímetros de ancho, e de cor marrón. O receptor, ou máis ben o acústico, xa que a recepción se realiza no oído, colócanse nun espazo reducido dous manipuladores, dous galvanómetros, unha agulla de Wheatstone e conmutadores; cuberto todo cunha mampara de cristal, parece un reloxo de mesa."

Gravado do esquema do dispositivo presentado por Victor Piedras na Exposición.

porén, cuestionaba a utilidade unha vez que os teléfonos xa se estaban a utilizar.  Aínda todo, Victor conseguíu unha medalla de bronce no certame.

Non quedan fotografía do dispositivo nin dos elementos no stand, pero co mapa do mesmo lógrase atopar un gravado no que aparece o que debe ser parte do pavillón de España, unha mesa con varias vitrinas con dispositivos.

Gravado da Exposición de Electricidade. en primeiro lugar unha vitrina que debe correspondererse co pavillón de España, pola localización do resto dos elementos. 

España presentou 21 pezas e 6 libros no evento, varios dos grandes inventores deste tempo no que destacaba Enrique Bonnet.

Catálogo oficial da Exposición Internacional de Electricidade de París de 1881.  Páxinas dos expositores españois.

Victor Piedras obtería tamén un recoñecimento nunha exposición rexional en Zaragoza en 1885. Sería xefe de estación e de sector en Pontevedra e, antes da xubilación en Barcelona.  Non deixou fillos i está soterrado en Cornazo (Vilagarcía de Arousa).

Para saber máis:

• El Correo gallego  diario político de la mañana Ano IV Número 808 - 6 de maio de 1881
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 667 (03/05/1881)
• El Independiente : periódico de Pontevedra : defensor de los intereses de Galicia.: Ano I Número 7 - 28 abril 1881; Ano I Número 19 - 9 xuño 1881
• La ilustración gallega y asturiana : revista decenal ilustrada: Num. 35 (18/12/1881)
• Revista contemporánea: Tomo XXXVII Año VIII Volumen I - 1882 enero 1
• Revista de Telégrafos