Os libros sobre Telegrafía de Eduardo Vincenti

A Exposición de Electricidade de París de 1881 levou varias invencións ao pabillón de España, incluíndo referencias galegas, coma a do telegrafista Victor Piedras, tratada nesta publicación:

https://telefoniagalicia.blogspot.com/2023/12/victor-piedras-na-exposicion.html

pero contou tamén co xove telegrafista Eduardo Vincenti, que escribiría a crónica do certame para ser distribuída masivamente entre o corpo de telegrafistas de España ao seu regreso. O libro iría adicado a D. Cándido Martínez, un deputado tamén galego que naquela altura pasaba por ser o director xeral de Correos e Telégrafos.

Eduardo, nado en Coruña en 1857, foi un polñitico liberal, xenro de Montero Ríos, telegrafista de profesión na xuventude e deputado desde 1886, ocupando varios cargos públicos, incluíndo a alcaldía de Madrid.

A Exposición de Electricidade quedoa marcado por ser un dos eventos técnicos mais relevantes da historia, coa presenza de inventores e novas aportacións técnicas (o tranvía eléctrico de Siemens & Halske, o pabillón de Ericsson, así como unha modesta presenza de inventores españois). 

Fotografía de Eduardo Vincenti na Wikipedia. 

O libro contaría cunha curiosa cita: "Cando este libro vexa a luz, quizás Madrid tamén a vexa". Queda como referencia do evento ao contar cunha extensa (418 páxinas) descripción, incluíndo moitos detalles das invencións españolas, que apenas foron recollidas pola prensa nacional. 

O libro finaliza cun grabado do pabillón de España, onde se poden identificar algúns dos inventos expostos.

Eduardo foi precoz e sacou a praza de telégrafos con 15 anos. Nos 11 anos que traballou no corpo tivo varias funcións, incluíndo ser parte do grupo de telegrafistas que acompañaba aos reis nas viaxes oficiais. Tras pasar polo corpo publica o seu segundo libro sobre telegrafía: "Historia Universal da Telegrafía e o Servizo Telegráfico en España" no ano 1885. Neste caso un libro máis modesto de 27 páxinas, ao tratarse dunha conferencia no Circulo Mercantil.

A pesares do pequeno tamaño, fai unha síntese da historia das comunicacións na antigüidade, a telegrafía óptica, eléctrica e sumbarina, así coma un resumo dos aparellos telegráficos en uso. Tamén califica a curiosa situación co teléfono:

"España ha decomisado el teléfono como artículo de contrabando; la aduana gubernamental lo ha juzgado sin duda nocivo para la salud pública."

Eduardo sería unha figura de certo recoñecemento na faciana política por parte do corpo de telégrafos ao velar polos seus intereses nas folgas laborais de 1892. 

Os proxectos de telégrafos ópticos en Galicia (1809 e 1844)

Galicia nunca chegou a ter una rede de telegrafía óptica. Xusto cando se fixo unha certa aposta acababa Morse de validar a telegrafía eléctrica en 1844. Porén, a invasión francesa espertou un certo interese en dispoñer antes de esta rede de avisos oficiais, que xa estaba moi difundida en Francia de 1794 grazas ao seu inventor Claude Chappe.

Unha primeira experiencia militar na baía de Cadiz nos primeiros anos do século XIX resultou de utilidade para informar das incursións francesas. Doutro xeito, as novas tiñas que circular por carreiras de postas, a velocidade humana. Así, tras a experiencia defensiva de 1809, aparecen un par de suxestións relativas a construción desta rede.

No semanario  político, histórico y literario de La Coruña Num. 22  de xaneiro de 1809, fálase da importancia de que Madrid poida estar ben informada. A suxestión era conectar Astorga con Coruña, pasando por Asturias e Galicia; e outra liña de Puebla de Sanabria a Ourense, que poida chegar a Lugo e Coruña; ambas para uso meramente militar. 

O 7 de maio de 1810 emítese un oficio da xunta provincial de Mondoñedo (por parte de Juan Moscoso) ao presidente e vogais da Xunta Superior de Galicia no que os informa da retirada dos franceses a Luarca e da proposta do marqués de Vista Alegre, vogal da xunta de Asturias, de establecer telégrafos para informar rapidamente dos movementos do inimigo, que se inclue a continuación:

O 21 de maio emite unha nova carta na propón o establemento dos telégrafos segundo o proposto por Manuel Olmedo, tenente coronel, e as máquinas diseñadas por Miguel Febrer, coengo racioneiro da catedral de Mondoñedo. O tenente facilitaría os recursos humanos necesarios para operar os telégrafos.

O texto explica a importancia de contar con persoal de confianza manter o contida da mensaxe. Indica tamén que de noite debe facerse con farois nos brazos con sináis simples, para evitar confusións. Tamén indica que no caso de existencia de néboa onde tería que contar con material combustible para xerar fortes chamas e poder enviar mensaxes simples. 

Polo estado da contendo, suxiren crear unha liña de Villafranca del Bierzo a Navia de Suarna e, dende alí, seguindo o río Navia cara o mar.  En paralelo podería facerse unha liña para comunicación coa Coruña. Unha vez feita esa rede xa se podería facer ramáis coas capitais de provincia 

A proposta desbótase polo custe económico que implica, pero invitan a Juan Moscoso a probar o funcionamento con telégrafos xa creados por Miguel Febrer. Non consta aparición documental dos telégrafos deseñados. 

Non construidos estes telégrafos pasaría ata o  ano 1844 cando se plantexa a construción das grandes liñas do estado por parte do galego Manuel Varela Limia (Malpica 1796 - Madrid 1853), como director de camiños, canles e portos. Jose María Mathé, brigadier, sería o responsable técnico do proxecto. Estas tres liñas principais conectarián Madrid con Irún, Cádiz e Barcelona (e La Junquera), que serían finalmente construidas. 

Unha segunda fase falaba de facer ramáis e Manuel Varela contemplou a construcción dun ramal desde Valladolid a Coruña vía Zamora e Ourense, pero que a inminente chegada do telégrafo eléctrico imposibilitou.  Os Boletíns Provinciais deixan mostras do inicio do proxecto de estudo en 1844, pero non quedou información escrito do mesmo, probablemente perdida no incencio de arquivo general da administración de Alcalá de Henares en 1939.

Boletín Oficial da Provincia de Lugo. 31 de maio de 1844.

 

 

O mindoniense Cándido Martínez na reclamación salarial dos telegrafistas de 1880

 Candido Martínez Montenegro foi un deputado liberal durante tres décadas por Mondoñedo (Lugo), que nos ano 1881 - 1883 sería director de Correos e Telégrafos.  O 2 de marzo de 1880 presentaría unha moción histórica para o Corpo de Telégrafos ao demandar, por vez primeira, a mellora de condicións para os traballadores do corpo.  

Gravado de Cándido Martínez como deputado do Congreso.

Representa unha demanda dos traballadores de telégrafos de Mondoñedo  que piden a eliminación dos descontos (unha especie de imposto instaurado en 1857 que reducía o salario nunha porcentaxe) e afectaba a todos os funcionarios agás aos membros do exército. Desde os orzamentos de xullo de 1876 esta porcentaxe é do 20% para salarios menores de 10.000 pesetas e do 25% para maiores.

 Candido intenta asimilar a actividade dos funcionarios de telégrafos a eses corpos. Xustifican esta petición na tipoloxía de servizos que prestan (en ocasións perigosos), traslados frecuentes, lentitude nos ascensos, disponibilidade nocturna, etc. Os funcionarios de telégrafos xa estaban eximidos de participar en milicias xa que se consideraba que prestaban servizo ao exército no seu traballo cotián. Ese día naceu unha referencia para os traballadores do corpo, recollida por toda a prensa e motivando un especial (probablemente único na súa historia) por parte da Revista de Telégrafos. 

Revista de Telégrafos - Marzo de 1880

Candido presenta unaj enmenda ao orzamento de ingresos do Estado de 1880-81 para que se considere o corpo de telégrafos como clases activas dos institutos armadas do exército. A moción é asinada tamén por Manuel Cassola, Manuel Becerra, Práxedes Sagasta, Antonio de Vivar, Felipe González Vallarino e Pedro Antonio Torres. 

O ministro de Facenda, o Sr. Cos Gayón, oponse á desaparición deste desconto, argumentando que a lei debe ser igual para todos. O 8 de xuño vótase no Congreso obtendo 59 votos a prol e 64 en contra, polo que foi desbotada. Queda recollido no diario de sesións a argumentación de Cándido Martínez.

Argumentación de Cándido na sesión de Congreso dos Deputados. Recollida na Revista de Telégrafos de Xullo de 1880.

Cándido perdería a votación pero non o cariño dos telegrafistas. Adicionalmente, pasou a ser o director de Correos e telégrafos o ano seguinte, por un periodo de dous anos, rematando cunha homenaxe por parte do corpo de telégrafos na que participaron perto de 1500 telegrafistas nun agasallo dunha medalla de ferro con incrustacións de ouro e prata. 

Para saber máis: 

• Revista de Telégrafos de marzo a xullo de 1880

A primeira muller telegrafista de Galicia (1881)

11 de febreiro de 1881

Celia Rodríguez Borrajo, filla do telegrafista de Redondela, acude ao centro telegráfico de Vigo, para ter un exame i entrevista con xefe do sector telégrafo, o subdirector e o xefa da estación.  Celia apoiase na real de 23 de outubro de 1880, despois das reformas do servizo de Correos e Telégrafos ditadas en 1879, que permite que mulleres poidan traballar nas estafetas telegráficas, aínda que sen a categoría de funcionarias do Estado

Teñen dúas condicións: deben ser familiares directos (só permitem fillas, esposas e irmás de funcionarios) de funcionarios de estación telegráficas unipersoais é unicamente poden encargarse da recepción de telegramas, polo que, en teoría, nunca estarían soas na estación. 

Celia sería cuarta de toda España (a primeira seriao un par de semanas antes) i estaría acompañada por Josefa de Pontedeume, que sería a quinta de España:

• 1- Doña Josefa Álvarez Pórtela, en Nava del Rey
• 2- Carmen Espinosa y Alcoba, en Orgiva
• 3- Hilaria Martínez de Alegría, en La Palma
• 4- Celia Rodríguez  Moscoso, en Redondela
• 5- Josefa Cervent-González, en Pontedeume
• 6- Carmen López, Rueda, en Osuna  
• 7- Adelaida Villauendas  Monserrat, en Morella
• 8- Teresa Pérez Esteban, en Grao
• 9- Matilde de los Ríos, en Fraga
• 10- Concepción Lloret y López, en Villajoyosa
• 11- Justina Lopez Ochoa, en Gandia

Críticas ao proceso na prensa. El Correo gallego diario político de la mañana Ano III Número 591 - 15 de agosto de 1880

A Real Orde veríase modificada posteriormente, en 1884, para permitir tamén o ingreso de viuvas, mais non sería ata decadas máis tarde cando poderían acadar a figura de funcionarias do Estado.

Extracto da Real Orde publicada na Gaceta de Madrid de 26 de xullo de 1884

Para saber máis:

• La ilustración gallega y asturiana  revista decenal ilustrada Num. 6 (28/02/1881),Num. 8 (18/03/1881)
• El Correo gallego diario político de la mañana Ano III Número 591 - 15 de agosto de 1880
• Revista de Telégrafos. 1 de maio de 1881.

Victor Piedras na Exposición Internacional de Electricidade de París (1881)

A Exposición de Electricidade de París tivo lugar entre o 15 de agosto e o 15 de novembro de 1881 no pazo da Industria de nos Campos Elíseos de París, sendo aínda na actualidade a referencia histórica no mundo do avances tecnolóxicos. En paralelo tivo lugar o congresos de electricistas, que entre outras cousas definiu as unidades de medida de electricidade e onde o galego Andrés Comerma acudiu un representación da Mariña.

Victor era o xefe de telégrafos de Vilagarcía cando comeza a realizar unha certa actividades creativa no eido tecnolóxico. En 1877 aparece Víctor Piedras na Revista de Telégrafos un conmutador que ideara e remitira á revista en setembro de 1876, que permitía sustituir ata tres conmutadores por un só que se operaba xirándoo. Os detalles técnicos aparecen recollidos nesa publicación. 

Revista de telégrafos. 1 de febreiro de 1877

En 1878 estréase nun exposición, neste caso local de Coruña, na que expón tres telégrafos deseñados e construidos por el, que reciben unha mención do xurado do certame.

Victor enche o formulario en 1881 para enviar un novo deseño de estación telegráfica intermedia ante a petición da Dirección de Correos e Telégrafos de obxectos para mostrar na Exposición Internacional de Electricidade de Paris. 

Formulario para o envío de obxectos ao certame de París publicado na Revista de Telégrafos de febreiro de 1881.

A Revista de Telégrafos describí así o dispositivo:

"A luxosa estación Morse intermedia con todos os seus complementos, Meneses de prata, todas as pezas metálicas e minúsculas, é a que presenta o Xefe de Estación D. Víctor Piedras, sinalado co número 1.418. O seu principal mérito está na súa beleza: a construción. 

Apóiase sobre un zócalo duns 25 centímetros de longo e uns 15 centímetros de ancho, e de cor marrón. O receptor, ou máis ben o acústico, xa que a recepción se realiza no oído, colócanse nun espazo reducido dous manipuladores, dous galvanómetros, unha agulla de Wheatstone e conmutadores; cuberto todo cunha mampara de cristal, parece un reloxo de mesa."

Gravado do esquema do dispositivo presentado por Victor Piedras na Exposición.

porén, cuestionaba a utilidade unha vez que os teléfonos xa se estaban a utilizar.  Aínda todo, Victor conseguíu unha medalla de bronce no certame.

Non quedan fotografía do dispositivo nin dos elementos no stand, pero co mapa do mesmo lógrase atopar un gravado no que aparece o que debe ser parte do pavillón de España, unha mesa con varias vitrinas con dispositivos.

Gravado da Exposición de Electricidade. en primeiro lugar unha vitrina que debe correspondererse co pavillón de España, pola localización do resto dos elementos. 

España presentou 21 pezas e 6 libros no evento, varios dos grandes inventores deste tempo no que destacaba Enrique Bonnet.

Catálogo oficial da Exposición Internacional de Electricidade de París de 1881.  Páxinas dos expositores españois.

Victor Piedras obtería tamén un recoñecimento nunha exposición rexional en Zaragoza en 1885. Sería xefe de estación e de sector en Pontevedra e, antes da xubilación en Barcelona.  Non deixou fillos i está soterrado en Cornazo (Vilagarcía de Arousa).

Para saber máis:

• El Correo gallego  diario político de la mañana Ano IV Número 808 - 6 de maio de 1881
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 667 (03/05/1881)
• El Independiente : periódico de Pontevedra : defensor de los intereses de Galicia.: Ano I Número 7 - 28 abril 1881; Ano I Número 19 - 9 xuño 1881
• La ilustración gallega y asturiana : revista decenal ilustrada: Num. 35 (18/12/1881)
• Revista contemporánea: Tomo XXXVII Año VIII Volumen I - 1882 enero 1
• Revista de Telégrafos 

Os teléfonos do museo naval de Ferrol

O museo naval de Ferrol ten dos teléfonos de tipoloxía Bell fabricados por Siemens Halske en Alemaña en 1878, que pasan por ser dos teléfonos máis antigos conservados en España na actualidade.  

Existe unha certa incertidume sobre a orixe dos teléfonos, pero sabemos que estaban expostos na ETEA de Vigo na sala de xuntas de Edificio Faraday, na planta segunda no interior dunha vitrina, e que foron trasladados ao Museo Naval de Ferrol i expostos na sala 4, con otros elementos de telecomunicación, en 2002.  Aparecen rotulados cos números 3370 e 3376, no que parece ser, froito de analizar otros teléfono semellantes, o número de serie. 

Unha posibilidade de sobre a chegada deses teléfonos sería por parte de Andrés Comerma, nas probas que levou a cabo en 1878, pero aparecen referencias a que foron teléfonos fabricados por Francesc Dalmau en Barcelona conforme a patente Bell. Ademais, os teléfonos Siemens de Ferrol parece ser duns meses posteriores, xa que seguen a patente de Siemens 3396 de 8 de maio de 1878 (consultable parcialmente no Journal Télégraphique de Berna de 25-II-1879 de Karl Eduard Zetzsche), con algunhas modificacións adicionais. Antes Siemens tivo a patente 2355 de 14 de decembro de 1877, pero os teléfonos de Ferrol non parecen corresponderse coa tipoloxía desde teléfonos.

Podes ler máis sobre as probas de Andrés Comerma en 1878 en:  https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/07/1878-primeira-chamada-de-telefono-en.html

 

Os semáforos marítimos en Galicia (1875-1890)

En marzo de 1875, xa coa normativa de red de sinais internacionais públicada e os primeiros semáforo de España en Tarifa e Santander, aparece a primeira referencia á construcción de estacións semafóricas, ao mencionar a necesidade de extender a rede telegráfica a Vigo ás Illas Cíes o, por outro lado, de Viveiro a Estaca de Bares. Finalmente serían tres os semáforos operativos, xestionados todos pola mariña:  Fisterra, Estaca de Bares e Monteventoso (en Ferrol). Os dous primeiros funcionan na actualidade como infraestructuras hoteleiras.

Semáforos de Fisterra, Monteventoso e Estaca de Bares no mapa telegráfico de 1899

Seis anos para construir o semáforo de Fisterra (1877-1883)

Históricamente a reclamación principal sería o caso do semáforo de Fisterra. O xornal coruñes El Ejemplo adica un longo artigo en xullo de 1875, con derivadas en reseñas en días posteriores, a esta causa. A Xunta de agricultura, industria e comercio de Coruña por medio do presidente D. Benito MAristany, solicita aoMinisterio de Fomento a instalación deste semáforo, atendendo ao interés xeral dunha instalación desas características . Expoñen a posibilidade de avisar de barcos que vaian cara os portos galegos, notificar de inclemencias no tempo para que busquen refuxio en Vigo ou Coruña (coa vantaxe de cobro de tributos)

Non existen novedades ata 1877. A prensa recolle que a rede telegráfica a Noia debe ser extendida a Muros, Corcubión e Fisterra, para chegar ata o futuro semáforo. Parece existir certa vontade de instalar semáforos en Estaca de Bares e Fisterra. O ministro de mariña contesta ao deputado D.Candido Martínez en maio de 1878 que están traballando nos planos dos semáforos. En novembro de 1878 repite Candido a pregunta.

En xaneiro de 1879 informa o Diario de Ferrol da construcción da estructura de ferro para o semáforo de Fisterra. As obras do edificio saerían a concurso o 28 de febreiro de 1880, por un importe de 37.851,12 pesetas. 

O 25 de agosto de 1881 aparece na prensa que o semáforo xa está dispoñible para a súa apertura, aínda que non se fai efectiva (polo menos para o envío de mensaxes) ata o 1 de febreiro de 1882 (mais a liña telegráfica ata o semáforo tardaría algúns meses máis, ademáis dun extravío da máquina telegráfica, polo que abriría máis adiante). Antes o cañoneiro Pelícano, procedente de Vigo, levou a estructura do semáforo. 

Porén, en novembro de 1882 vaise a proceder a súa desmantelamento pola existencia de algúns defectos. Manuel Boyen (ordeanza)  e Jose Benito Díaz (segundo vixia, procedente de Monteventoso) aparecen asignados a este semáforo neste ano. A apertura definitiva sería o 21 de febreiro de 1883, sendo dispoñible ao púclivo o 1 de marzo de 1883

El Correo gallego  diario político de la mañana Ano VI Número 1328 - 27 de febreiro de 1883

 

Como curiosidade, a prensa recolle o pasamento do segundo vixia, D. José Iglesias Cores, no propio semáforo, en marzo de 1884. Toma posesión en decembro dese ano Jose Miguel Calviño. Outro problema foi a caída dun raio, que causou destrozos no faro en xaneiro de 1885 e obrigou a instalación dun pararraios e a construción dun pozo para o mesmo que saiu mediante poxa de 1562 pesetas en febreiro de 1886.

O 23 de setembro de 1887 fai a primeira intervención de salvamento que aparece documentada. Detectan o naufraxio a 3 millas da coste de Fisterra dun vapor.  O semáforo avisa con cohetes e bandeiras da situación, axudando a que barcos de pescas vaian no rescate e salven a parte da tripulación.

Outra morte acontecería en febreiro de 1889, neste caso ao xefe da estación nesa altura, D. Vicente Galán, que sería ocupado polo segundo vixia Jose Miguel Calviño (que fora trasladado un tempo antes ao semáforo de Monteventoso) durante un meses, antes de volver a Ferrol. En outubro de 1889 sería nomeado xefe Ramón Tabeiro Olveira, que estaba ocupando o posto de segundo vixia, e, neste posto, Cipriano Graña Castro, procedente de Monteventoso.

A evolución do posto de vixia do Monteventoso a un semáforo (1881)

O posto de vixia de Monteventoso contaba con militares que informaban das entradas e saídas de barcos pola ría. A finais de 1878 instalan estacións telegráficas na capitanía xeral e no monte, para facilitar as achegas de información.

En xaneiro de 1881 aparece a primeira referencia a conversión deste posto de vixianza nun semáforo marítimo, ao aparecer destinados D. Pedro Tomás Gayol (primer vixia) e D. Jose Benito Diáz Rayon (segundo vixia),  procedentes do semáforo de Santander. Porén, habería que agardar ata o 17 de outubro de 1881 para que apareza publicada a apertura oficial do servizo. A prensa recollería de cando en vez as informacións transmitidas desde o semáforo:

El diario del Ferrol  periódico de intereses materiales, noticias y anuncios Num. 2484 (28/03/1882)

O troco de vixia entre os diferentes semáforos de Galicia era bastante frecuente, polo que pasaron por Monteventoso unha boa parte dos vixias galegos como Cipriano Graña, que tomaría posesión como xefe en 1888, ou Cayetano Vaello, que estaría nese posto uns anos antes.

Tamén tivo un caso recente de salvamento náutico. O 9 de maio de 1888 un buque que ia de Bilbao a Civitaveccia con ferro roza nuns baixos pola néboa. A mensaxe de auxilio é recollida polo semáforo, que avisa ao vapor Hércules que sae ao seu encontro. Limitouse a escoltalo, xa que o buqe consegur chegar á praia da Malata para a súa reparación.

O terceiro en chegar: O semáforo de Estaca de Bares (1880-1886)

As primeiras referencias firmes ao semáforo de Estaca de bares son de xuño de 1880, onde se comenta a saída do vapor Ferrolano para, mediante probas, analizar a viabilidade da localización do semáforo, trala petición do Ministerio de Fomento. En decembro dese ano aparece a mención na prensa da aprobación do proxecto.

En 1882, xa cos semáforos de Monteventoso operativo e Fisterra en probas, sae publicado o concurso para a construcción do edificio de semáforo de Estaca de Bares por 61.128,14 pesetas. Apenas temos referencias na prensa do semáforo ata maio de 1885 onde menciónase que Cayetano Vaelle pasa a ser o xefe do mesmo (ata 1889, trasladado a Monteventos), que aínda non estaría aberto ao público. A apertura do semáforo aparecería publicada na prensa en xullo de 1886. Outros vixias nestes primeiros anos serían Federico Lojos Malvares e Estanislao Zaragoza.

Como no caso de Fisterra sufriría a caída dun raio. o 26 de marzo de 1890 ás 10 da mañá destruiu catro postes de telégrafos, o fío ata a estación, o propio telégrafo Morse e fundiu o pararraios. 

Para saber máis:

• Boletín oficial de la provincia de La Coruña Número 56 - 6 de setembro de 1871; Número 73 - 25 de setembro de 1872; Número 124 - 28 de novembro de 1881; Número 178 - 6 de febreiro de 1886; Número 146 - 26 de decembro de 1888; 
• El Eco de Galicia diario de la tarde Num. 101 (22/03/1873)
• El ejemplo Diario de La Coruña Num. 594 (15/07/1875)
• El Diario de Santiago De intereses materiales, noticias y anuncios Num. 917 (21/07/1875); Num. 1372 (31/01/1877); Num. 1550 (11/09/1877);  Num. 1872 (07/11/1878); Num. 1887 (25/11/1878)
• El Porvenir diario de noticias e intereses generales. Ano I Número 137 - 25 xullo 187
• El diario del Ferrol periódico de intereses materiales, noticias y anuncios Ano VI Número 1365 - 29 de maio de 1878;  Num. 2484 (28/03/1882)
• El Correo gallego diario político de la mañana Ano I Número 58 - 8 de outubro de 1878; Ano III Número 699 - 22 de decembro de 1880; Ano III Número 659 - 6 de novembro de 1880; Ano III Número 550 - 15 de xuño de 1880; Ano III Número 582 - 24 de xullo de 1880; Ano IV Número 716 - 15 de xaneiro de 1881; Ano IV Número 739 - 10 de febreiro de 1881; Ano IV Número 745 - 17 de febreiro de 1881; Ano IV Número 769 - 18 de marzo de 1881; Ano IV Número 882 - 4 de agosto de 1881; Ano IV Número 899 - 25 de agosto de 1881; Ano IV Número 928 - 1 de outubro de 1881; Ano IV Número 953 - 30 de outubro de 1881; Ano V Número 1016 - 18 de xaneiro de 1882; Ano V Número 1025 - 28 de xaneiro de 1882; Ano VI Número 1328 - 27 de febreiro de 1883; Ano VII Número 1636 - 16 de marzo de 1884; Ano VII Número 1831 - 5 de decembro de 1884; Ano VIII Número 1955 - 7 de maio de 1885; Ano IX Número 2175 - 29 de xaneiro de 1886; Ano IX Número 2328 - 10 de agosto de 1886; Ano X Número 2456 - 16 de xaneiro de 1887; Ano XII Número 2735 - 10 de outubro de 1889; Ano XIII Número 2899 - 1 de maio de 1890
• Gaceta de Galicia Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 13 (17/01/1879); Num. 530 (09/11/1880); Num. 603 (08/02/1881); Num. 796 (14/10/1881); Num. 798 (17/10/1881); Num. 806 (26/10/1881); Num. 807 (27/10/1881); Num. 826 (19/11/1881); Num. 1089 (16/10/1882); Num. 1185 (28/02/1883); Num. 1728 (22/01/1885)
• La ilustración gallega y asturiana revista decenal ilustrada Num. 3 (30/01/1879); Num. 6 (28/02/1880); Num. 2 (18/01/1881); Num. 28 (08/10/1881)
• El telegrama diario de la tarde, imparcial de noticias Ano IX Número 2410 - 14 de xuño de 1882; Ano IX Número 2513 - 17 de outubro de 1882; Ano IX Número 2556 - 7 de decembro de 1882; Ano X Número 2619 - 24 de febreiro de 1883 
• Escenas contemporáneas  revista política, parlamentaria, biográfica, necrológica, científica, literaria y artística... Num. 13 (01/04/1883)
• Diario de avisos de La Coruña: Ano XVI Número 8394 - 4 de xullo de 1886; Ano XVII Número 9144 - 30 de xullo de 1888
• La Monarquía  diario político Ano II Número 239 - 24 de setembro de 1887; Ano III Número 427 - 11 de maio de 1888; Ano IV Número 655 - 18 de febreiro de 1889; Ano IV Número 698 - 12 de abril de 1889;