A grande folga de 1919

A folga de 1919 de teléfonos afectou a todo España. Nesta publicación analizaremos a incidencia en Galicia. 

A primeira referencia na prensa foi o 1 de marzo de 1919, cando dase conta da greve dos repartidores de telefonemas da central interurbana na cidade da Coruña. Estes chegan a agredir a un compañeiro nos Cantóns que regresaba en bicicleta dunha entrega, que tería que ir ao hospital contusionado nunha man. A petición sería marcar turnos de traballo de oito horas, xa a que viñan traballando dende as oito da mañá ás doce e media da noite. O director da central reúnese co Gobernador Civil para darlle conta do sucedido.

Non habería máis novas ata o 17 de abril de 1919 onde a chegada de Juan de la Cierva y Peñafiel ao ministerio crea tensión en Correos e Telégrafos. Desde o 16 ás sete da tarde deixaron de funcionar o telégrafo e teléfono, incluindo a rede da Compañía Peninsular. Así o comentan no xornal El Progreso de Pontevedra, que non conseguen comunicar con Vigo e Coruña, mentras que os empregados comentaban que debía deberse a cruzamentos de fíos. O Diario de Galicia de Santiago tamén ten noticia dunha suposta avaría da liña con Betanzos. La Región de Ourense tamén comenta que os empregados dixeron que se debía a problemas técnicos e que os celadores saíran a revisar as liñas, pero o xornal xa adiantaba que non os creían. Tratábase dunha folga coordinada entre Correos e Telégrados e a Compañía Peninsular que afectaba a toda España.

A primeira mostra de crise na folga aparece publicada no Ideal Gallego, que refire que os empregados de A Coruña non están conformes coa folga da que acusan aos colegas de Madrid. O mesmo xornal critica este folga de costas aos intereses da cidadanía. A Cámara de Comercio de A Coruña publica un comunicado:

Comunicado da Cámara de Comercio de A Coruña publica no: El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 680 (19/04/1919)

Veremos como de desenvolveu a folga nas principais cidades.

Pontevedra

O 19 de abril o deputado Bernarno López xunto á Camara de Comercio de Pontevedra organizan unha reunión con empresarios e comerciantes na que deciden trasladar ao Gobernador Civil Queipo de Llano a situación que lles provoca a folga do servizo telefónico. Califican a actitude dos folguistas de inxustificada, ilóxica e absurda. O gobernador tamén recibe á Asociación de Clases Pasivas no mesmo sentido. 

Empregados de Facenda de Pontevedra i ex-traballadores de telégrados de Vigo e Pontevedra ofrécense ao Gobernador Civil de Pontevedra para prestar o servizo.  Este solicitara individuos entre 16 e 40 anos que coñeceran os aparellos Hughes e Morse, seguindo o mandato do ministro de Gobernación que trasladou aos gobernadores civís.

O enxeñeiro xefe de obras públicas da provincia de Pontevedra, o Sr. Trapote, xunto ao enxeñeiro delegado de ministro de Fomento, o Sr. Francisco Godines (que viña de Madrid e estaría ata o 2 de maio de 1919), procederon á incautación da central telefónica da Compañía Peninsular, estando presente o xefe da mesma, o Sr. Casado. Sería o enxeñeiro Antonio Saenz Díez e o  meritorio Sr. Joaquín Temes, xunto co enxeñeiro de obras públicas. D. Joaquín González e o  axudante de obras públicas D. Guillermo Muñoz os que cubrirían o servizo. Outras fontes mencionan tamén ao enxeñeiro D. Antonio Vázquez e o maestro da prisión provincial D. Navarro Zamora.

A prensa indica que o xefe do servizo de Telégrafos de Pontevedra, D. Higinio Blanco, notifica no xulgado cales son os compañeiros que están ausentes no posto de traballo. Datas máis adiante o propio Higinio comunica á prensa que non fixera tal cousa, xa que simplemente informou ao Gobernador Civil que o servizo nos estaba operativo.

Varias estacións telegráficas da provincia non verían alterado o seu funcionamento. Sería o caso de Vilagarcía, Caldas, Cuntis, Cambados, Sanxenxo, Ponteareas, Mondariz, Arbo, Cañiza, Tui, Porriño, Salvaterra e As Neves. Ainda que algunha de certa relevancia sería incautada.

Cara o 8 de maio algúns oficiais reciben a notificación de que poden incorporarse ao posto de traballo. O 15 de xullo de 1919 sería reposto no se seu cargo o director D. Adolfo Casado

Vilagarcía de Arousa

O enxeñeiro delegado de ministro de Fomento, o Sr. Godines, xunto co enxeñeiro xefe o Sr Trapote, procederon á incautación da central telefónica.

Tamén visitou o enxeñeiro o Sr. Esparrago, que vendo as dificultades para restablecer o servizo, decidiu recorrer a liña co automóvil "Michel", un vehículo de aluguer da empresa dos omnibus a Cambados. Visto que non había problema na liña, intentouse restablecer o servizo sen éxito, así que decide prescindir de todo o persoal agás o ordeanza e xestionalo directaemnte el, o Sr. Espárrago, axudado polo sobreestante Sr Lledó e o equipo de exploradores ás ordes do instructor Sr. Urioste. 

No caso de telégrafos foi detido o oficial Jose María Escribano, por orde do Gobernador Civil, quedando en liberdade de xeito rápido.

Vigo

En Vigo sería o xuiz D. Paz Mateos o que iría á oficina de telégrafos, tomando declaración ao xefe da estación (o Señor Sevillano), seis oficiais e dous auxiliares femeninos. Cinco oficiais foron detenidos nun primeiro momento, e tres adicionáis a posteriori, e permanecerían no cárcere por 72 horas.  A Cámara de Comercio de Vigo reuniuse e prepararon un escrito para o xefe de telégrafos:

El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXVI Número 10504 - 21 de abril de 1919

Na central de teléfonos interurbanos non realizaron detencións adicionais, pese a entrevistar ao xefe o Sr. Ardanaz. O servizo foi asumido por enxeñeiros civís. O axudante de camiños Sr. Segura, encargouse de recorrer a liña ata Ourense para verificar o funcionamento, que se atopaba interrumpido.

Traballadores da Compañía Peninsular que non secundaron a folga. Vida gallega  ilustración regional Ano XI Volume VII Número 131 - 20 de agosto de 1919

Tui

Según o xornal La Integridad de Tui, veciños recollen sinaturas contra a postura dos funcionarios de Telégrafos.  Chegan a 280 sinaturas dirixidas ao señor Maura: 

"Como españois e homes que sentimos pola nosa patria o máis vivo amor, protestamos vehementemente contra a actitude antipatriótica na que se colocaron os funcionarios de telégrafos nestes difíciles momentos para a nación" [...]

Extracto da notificación preparada por afectados de Tui.

O presidente do consello de ministros, D. Juan Álvarez Cordero, responde nestes termos:

Recollido en El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXVI Número 10513 - 1 de maio de 1919 

O enxeñeiro de montes D. Rafael Areses incautouse da central e restableceu o servizo con Vigo instalando una oficina pública nunha casa da súa propiedade na Corredera. Xunto a gardas forestais mantén o servizo con normalidade. 

Ourense

Chegou o enxeñeiro civil o Sr. Lloréns, para facerse co servizo da central telefónica interurbana de Ourense. Na estación telefónica traballarían tamén o Sr. Oloriz e dous meritorios, xunto con voluntarios das xuventudes mauristas para o reparto de telefonemas. 

A prensa recolle comunicados dirixidos ao presidente Maura por parte da Cámara de Comercio, do Comité Maurista, do Liceo Recreo  e de funcionarios de Facenda.

Comunicación da Cámara de Comercio de Ourense. 23 de Abril de 1919. Fonte: La Región

O servizo telegráfico non funciona pero o telefónico sí, agás na liña con Vigo, que afecta tamén ás comunicacións con Pontevedra e Santiago, que tardaría días en recuperarse. Os telegrafistas (oito oficiais e dous auxiliares femeninos) reiteran ao gobernador que están dispostos a volver ao servizo tan pronto como este funcione. O gobernador civil, o Sr. Fleta, recibe 34 solicitudes para traballar en Telégrafos.

O encargado da estación telegráfico de Xinzo de Limia (o Sr. Rodolfo Vidal), e Allariz (D. Baldomeo Rodríguez Cobelas) declaran tamén públicamente a súa lealtade ao goberno.

O 15 de maio de 1919 volvería ao traballo os ornananzas e repartidores, pero aínda non o xefe e oficiais do servizo.

Lugo

A prensa de 22 de abril de 1919 recolle que un enxeñeiro industrial chega á cidade para encargase do servizo telefónico. O goberno civil recibiu visitas de persoas dispostas a atender o restablecemento do servizo pero non queda constancia na prensa sobre incorporacións o baixas. O persoal recupera a conectividade coas vilas máis próximas, xa que se detectara unha avaría en Rábade.

Unha caída do servizo de comunicación interurbana en xullo de 1919, entre Monforte e León, por causa dunha descarga eléctrica xeraría algo de confusión sobre unha hipotética nova folga.

Santiago

O alcalde reúnese co xefe da estación telegráfica e oficiais da mesma, que comentan que son contrarios á folga pero que a están facendo por compañeirismo.  Estes envían unha nota á prensa nese senso, asinada por Manuel J. Lema, Ramón Trincado, Román Montesinos, Luis Gallego e Antonio García.

No caso da estación telefónica interurbana o xefe, o Sr. Acero, entrega a central ao alcalde. Toma posesión o sobrestante de obras públicas o Sr. Gómez Cortés, aínda que non foi quen de recuperar o servizo de xeito inmediato polos danos causados polos folguistas. Ningún dos traballadores, agás os nenos repartidores de telefonemas, presentouse no servizo, polo que contan cun par de peóns camineiros e unha parella de gardas municipais de seguridade.

No 9 de maio toma posesión, tras a visita do inspector da Compañía Interurbana, o novo xefe da estación, D. Pedro López Elías, con carácter interino, xunto aos meritorios Joaquín MArtínez, Fernandez Tafall, Sergio López e Paulino Otero Pazos. O 5 de xullo de 1919 volven ao traballo o xefe e oficiais do servizo interurbano.

Ferrol

A estación de telefonía interurbana foi tamén incautada polo enxeñeiro civil D. Jose Togores Rodríguez, que viña en automóvil desde Madrid, encargado polo ministro de fomento de organizar o servizo de teléfonos en toda a provincia. Detecta pequenos desperfectos nos aparellos e nomea as seguintes persoas para xestionar o servizo:

• Director: o enxeñeiro de camiños D. Jose de la Peña e Gavilán
• Encargados do cadro: o enxeñeiro de camiños D. Alfonso Jaraiz; o interventtor do estado D. Rodolfo Obregón; os axudante de obras públicas D. Juan González Bernárdez, D Jose María Osset e D. Juan Galán e o xefe de estadísticas da estación ferroviaria D. Emilio Paramés
• No servizo de admisión de telefonemas: os empregados do ferrocarril Ferrol-Betanzos: D. Celestino Sardiña e D. David Rivas
• Ordenanzas: os empregados da estación ferroviaria: D. Eduardo Ruiz, Enrique Veiga, José Rodríguez e Jesús López, así como os empregados da xunta de obras do porto Antonio Montero.

O xuiz de instrucción do partido, o Sr. Modesto Poladura, en virtude do informe do señor Togorés, decide tomar declaración a o xefe (Sr Rafael Agulló) e cinco oficiais do servizo (D. Vicente Colmenar, Benito Rey, Salvador Parga, Manuel García e Justo Pérez) e mandalos ao cárcere sendo incomunicados durante 24 horas. Un informe que apunta a desperfectos e sabotaxes na rede é o detonante. 

A visita do inspector da Compañía Peninsular motiva nomeamentos na central telefónica, que a 13 de maio seguía mantendo a suspensión de emprego e soldo do xefe e oficiais que seguiron a folga. Chegarían Eduardo Tobío Mosquera e Francisco Montes da Pena como recaudadores, procedentes de Pontevedra e D. Julio Bragado Misol, como responsable, que viña de Madrid. O delegado da Compañía Peninsular, o Sr Guell, tamén visitaría Ferrol para confirmar as decisión do inspector. Julio Bragado duraría un par de semanas no cargo, sendo reemplazado por Guillermo de Cal.

Cabe pensar que en xullo, tras a amnistía decretada polo goberno, volverían os traballadores orixinais ao seu posto.

Betanzos

Se ben os traballadores non abandonaron o servizo, dase a nova da incautación da estación telefónica (urbana e interurbana, xestionada pola Compañía Peninsular) de Betanzos por parte de dous enxeñeiros civís e os sobreestantes Lago e Prego. Peóns camineiros pasan a ser responsables de repartir os telefonemas.

A Coruña

O enxeñeiro Sr. Togores tamén foi responsable da incautación da central telefónica interurbana de A Coruña, acompañado de persoal da xefatura de obras públicas, como o enxeñeiro da primeira división de ferrocarrís D. Miguel Soto, quedando restablecido o servizo o 22 de abril, á espera de recuperalo co Vigo, Pontevedra e Santiago. Axiña recuperouse a conectividade con Madrid, que quedou únicamente alterado por un corte na liña no Barco de Valdeorras. O xefe da central telefónica de Coruña pasou a ser o enxeñeiro de obras publicas Sr. Luciano Yordi Menchaca.

Luciano estaría acompañado por Manuel López Vázquez e Ricardo Castro nun primeiro turno. Antonio Fernández Zarza, Eduardo Vila, Jose López Álvarez, e Francisco Dono, no segundo turno e un último turno con Enrique Molezún, José Ulloa,  Manuel Dono e Constantino Paz Soto. 

Procédese a incautar tamén o centro telegráfico por parte do enxeñeiro de camiños D. Enrique Molezún,  o xefe do corpo de telégrafos, o Sr. Gallego, o inspector de vixiancia e o axente Sr. López. Estes invitaron aos oito funcionarios presentes a que abandoaran os seus postos. O servizo queda restablecido con toda provincia menos Ferrol, que tardaría un pouco máis debido a unha avaría. A prensa recolle como os telegrafistas, tras unha reunión no Centro Gallego, deciden suspender a folga o 28 de abril de 1919.

A primeiros  de maio chegaría o inspector da Compañía interurbana D. Pascual Fernández de Cuevas para entrevistarse cos xefes e oficiais das diferentes cidades galegas e tomar decisións sobre a súa reincorporación. No caso de Coruña deixa en suspensión de emprego e soldo a nove oficiais e cinco meritorios, que non se reincorporarían ata semanas máis tarde. A reincorporación do directo Juna J. Calmary Serra aparece en prensa o 13 de xuño de 1919.

Para saber máis:

• El Progreso  diario liberal Año XII Número 3448 - 1 de marzo de 1919; Año XII Número 3488 - 20 de abril de 1919; Ano XII Número 3489 - 22 de abril de 1919;  Ano XII Número 3492 - 25 de abril de 1919;  Ano XII Número 3526 - 5 de xuño de 1919; Ano XII Número 3557 - 11 de xullo de 1919; 
• La idea moderna diario democrático en Lugo  Num. 8472 (04/03/1919)
• Galicia nueva  periódico regional, primer diario de Vilagarcía Ano XIII Número 4845 - 17 de baril 1919; Ano XIII Número 4847 - 20 de abril de 1919; Ano XIII Número 4849 - 23 de abril de 1919; Ano XIII Número 4850 - 24 de abril de 1919 ; Ano XIII Número 4851 - 25 de abril de 1919; Ano XIII Número 4852 - 26 de abril de 1919 ; Ano XIII Número 4857 - 3 de maio de 1919
• La Región  diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos Ano X Número 2765 - 17 de abril de 1919; Ano X Número 2768 - 22 de abril de 1919; Ano X Número 2771 - 25 de abril de 1919; Ano X Número 2773 - 27 de abril de 1919; Ano X Número 2787 - 15 de maio de 1919
• El Correo gallego  diario político de la mañana Ano XLII Número 14909 - 19 de abril de 1919; Ano XLII Número 14913 - 24 de abril de 1919; Ano XLII Número 14914 - 26 de abril de 1919; Ano XLII Número 14914 - 26 de abril de 1919;  Ano XLII Número 14925 - 13 de maio de 1919; Ano XLII Número 14939 - 29 de maio de 1919
• El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 680 (19/04/1919); Num. 687 (27/04/1919); Num. 700 (13/05/1919)
• El Progreso  semanario independiente Ano XIII Número 2236 - 20 de abril de 1919; Ano XIII Número 2239 - 24 de abril de 1919
• El norte de Galicia  diario político y de información Num. 5220 (22/04/1919)
• La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Ano IX Número 2988 - 22 de abril de 1919; Ano IX Número 2990 - 24 de abril de 1919; Ano IX Número 2995 - 30 de abril de 1919
• El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXVI Número 10504 - 21 de abril de 1919; Ano XXXVI Número 10505 - 22 de abril de 1919; Ano XXXVI Número 10506 - 23 de abril de 1919; Ano XXXVI Número 10507 - 24 de abril de 1919; Ano XXXVI Número 10509 - 26 de abril de 1919; Ano XXXVI Número 10518 - 8 de maio de 1919; Ano XXXVI Número 10520 - 10 de maio de 1919; 
• Vida gallega  ilustración regional Ano XI Volume VII Número 131 - 20 de agosto de 1919
• El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. 5470 (22/04/1919); Num. 5471 (23/04/1919)
• A Nosa Terra - 26 de abril de 1919
• El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXVI Número 10508 - 25 de abril de 1919; Ano XXXVI Número 10513 - 1 de maio de 1919
• El noticiero gallego  Diario de Santiago Num. 127 (09/05/1919); Num. 176 (07/07/1919); Num. 199 (02/08/1919)
• El Correo de Galicia Diario independiente de avisos y noticias Num. 5478 (02/05/1919); Num. 5485 (10/05/1919); Num. 5531 (09/07/1919)
• El Orzán diario independiente Año II Número 394 - 22 de abril de 1919; Anno II Número 396 - 24 de abril de 1919; Anno II Número 400 - 29 de abril de 1919
• El Ideal gallego diario católico, regionalista e independiente Num. 683 (23/04/1919);  Num. 684 (24/04/1919); Num. 685 (25/04/1919); Num. 686 (26/04/1919); Num. 691 (02/05/1919); Num. 697 (09/05/1919); Num. 702 (15/05/1919)
• El regional  diario de Lugo Num. 12262 (09/05/1919)
• La Voz de Galicia de 16 de abril de 1919; 20 de abril de 1919; 22 de abril de 1919; 24 de abril de 1919; 25 de abril de 1919; 26 de abril de 1919; 27 de abril de 1919; 29 de abril de 1919; 6 de maio de 1919; 10 de maio de 1919; 13 de xuño de 1919; 

A chegada do teléfono a Mondoñedo (1915 - 1920)

Tras a referencia a liña eléctrica particular supostamente construída en 1893 mencionada na publicación sobre esta tipoloxía de servizos:

https://telefoniagalicia.blogspot.com/2022/12/as-primeiras-linas-privadas-da.html

pero que non aparece no Anuario Telegráfico, hai unha segunda mención na prensa de marzo de 1898 á iniciativa do banqueiro D. Jose María González González que pretendía instalar tamén o servizo eléctrico nesa cidade usando un salto de auga da sua propiedade, que tamén usaría para montar uns muiños fariñeiros de gran potencia. No caso de terse instalado esta liña tampouco hai referencias nos anauarios oficiais.

En xuño de 1915 aparece unha mención na prensa ao interese en que a Compañia Peninsular inclúa a Mondoñedo na liña, finalmente non posta en marcha, que conectaría con Ribadeo. Consistiría nun ramal desde Pozo Mouro, ao final da ría de Foz, que tamén espertaba o interese do alcalde de Vilanova de Lourenzá, segundo unha referencia de xuño de 1916.

Aparcada a iniciativa da Mariña por parte da Compañía Peninsular, sería Avelino Montero Ríos Villegas o que apostaría por dotar a Mondoñedo dunha central telefónica por parte de Correos e Telégrafos, ao igual que Ribadeo, xa en marzo de 1917. Así,  o 3 de maio de 1917, o xefe de sección de liña da cidade de Lugo, D. Enrique Bolaño, publica o concurso para conseguir un local para o servizo de teléfonos. Reciben tres propostas:

• A mesma casa onde estaba nese momento a oficina de Telégrafos
• Unha casa na rúa do progreso, propiedade de Sr. Canoura
• Outra, unha casa na praza da Constitución (hoxe praza da Catedral), que antigamente acollera a Correos e Telégrafos, e que segundo a prensa, é a que presenta mellores condicións.

Praza da Constitución (hoxe da Catedral). Ruth Matilda Anderson. 1925

En setembro de 1917 aparecen as primeiras mencións na prensa ao tendido da liña telefónica. Desafortunadamente, sería a liña que ía ata Ribadeo, pero que nese momento aínda non faría parada en Mondoñedo. A finais de decembro de 1918 a prensa pedía que se seguira adiante co proxecto, ademáis de promover tamén a implantación do servizo en Vilalba, Vilanova de Lourenzá, San Cosme de Barreiros e San Miguel de Reinante. O deputado Sr. Martínez de Velasco presionaría en cortes nese senso.

En febreiro de 1919 anunciase a chegada dos aparatos e materiais para a construción da central interurbana, así como o empalme coa liña que ía a Ribadeo. Tamén se inclúe o interese en crear un servizo urbano, que entraría en fase de estudo. O servizo interurbano quedaría aberto ao público o 4 de marzo de 1919. 

Volvemos ter novas do urbano en xuño de 1920, cando se nomea ao oficial segundo de telégrafos D. Vicente Giménez para o deseño e montaxe da rede urbana. Iría en paralelo ao proxecto de Viveiro, comunicando ambas vilas. En setembro de 1920 dase conta da chegada dos postes que habería que instalar, pasando por Valadouro, pero non habería noticias novas ata setembro de 1921 cando se da conta da construcción da rede cara Viveiro.

En agosto de 1922 recóllese a viaxe do xefe da estación telegráfica de Mondoñedo, Sr. Giménez, a Madrid, para explorar a posibilidade de instalar unha rede urbana. 

Para saber máis:

• Faro de Vigo. 30 de marzo de 1917
• El Alcance  diario católico, noticiero, independiente, telegráfico Num. 60 (16/03/1898)
• La Voz de Galicia. 17 de xuño de 1915: 2 de xaneiro de 1919
• El Correo gallego diario político de la mañana Ano XXXVIII Número 12357 - 16 de xuño de 1915; Ano XLIV Número 15634 - 2 de outubro de 1921
• La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra  Ano XXVIII Número 8194 - 14 novembro 1916
• La voz de la verdad  diario católico con censura eclesiástica Num. 1564 (13/06/1915); Ano IX Número 2944 - 27 de febreiro de 1918
• Gaceta de Galicia Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 72 (30/03/1917)
• La idea moderna  diario democrático en Lugo  Num. 8047 (26/09/1917)
• Mondoñedo  Periódico bisemanal independiente Num. 985 (03/07/1917)
• Boletín Oficial de la Provincia de Lugo Número 125 - 1 de xuño de 1917
• El norte de Galicia diario político y de información Num. 4680 (01/06/1917); Num. 5186 (12/03/1919); Num. 1905 (22/08/1922)
• El Progreso  diario liberal Año XI Número 3392 - 24 de decembro de 1918; Ano XII Número 3424 - 1 de febreiro de 1919; Ano XII Número 3445 - 26 de febreriro de 1919; Ano XIII Número 3832 - 3 de xuño de 1920; Ano XIII Número 3844 - 18 de xuño de 1920; Ano XIII Número 3861 - 8 de xullo de 1920; Ano XIII Número 3920 - 15 de setembro de 1920
• El Orzán  diario independiente Ano I Número 302 - 28 de decembro de 1918; Ano II Número 305 - 1 de xaneiro de 1919; Ano II Número 333 - 2 de febreiro de 1919
• El Eco de Santiago  diario independiente Ano XXIII Número 10085 - 31 de decembro de 1918; Ano XXIV Número 10012 - 3 de febreiro de 1919; Ano XXIV Número 10018 - 10 de febreiro de 1919; Ano XXIV Número 10033 - 26 de febreiro de 1919
• El regional  diario de Lugo Num. 12219 (08/03/1919); Num. 12996 (30/09/1921)
• El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. 5445 (13/03/1919)
• El norte de Galicia  diario político y de información Num. 5511 (08/07/1920); Num. 6143 (30/09/1921)

A telefonía no primeiro nacionalismo galego (1918)

O 17 e 18 de novembro de 1918 tería lugar a primeira asemblea nacionalista, organizada na cidade de Lugo no teatro Lugo-Salón da Rúa Aguirre (hoxe desaparecido) por parte das Irmandades da Fala. Curiosamente se recolle erróneamente que fora celebrado no Hotel Méndez Núñez.  Nesta asemblea marcaríase o ideario galeguista coa aprobación do Manifesto Nazonalista, considerado hoxe a base da teoría nacionalista ata a Guerra Civil, que deixaba atrás os principios rexionalistas, que non recollía "todal-as aspiraciós" dos presentes.

Teatro Lugo-Salon na marxe esquerda. Ano descoñecido. Arquivo Fernandez Arribes.

Este manifesto, asinado por 67 persoas, incluindo figuras senlleiras como Afonso D. Rodríguez Castelao, Vicente Risco o Anxel Casal, presentaba aspectos modernos na época coma a igualdade de dereitos para as mulleres (' pol-o menos no caso de emigrazón do marido'), así como un réxime fiscal propio, control da educación ou acabar coas deputación provinciais.

No capítulo IV recolle as competencias do Poder Galego, incluido no seu punto sétimo:

Correos e telégrafos: O seu servicio ó carrego do poder Central: a súa creación será cousa do poder autónomo; o servicio dos Teléfonos encarga do Poder Galego. A censura n-estes son poderá ser exercida pol-o Poder Central mais que no caso de guerra.

O teléfono estaba de moda, xa que acababa de chegar a telefonía interurbana a Galicia, e tamén a telefonía urbana á cidade de Lugo.

Fotografía dos asistentes á Asemblea Nacionalista. Autor descoñecido.

 Para saber máis:

• A nosa terra boletín quincenal  idearium das Irmandades da Fala Número 73 e 74 - 5 de decembro de 1918
• O Tío Marcos d'a Portela  parrafeos c'o pobo gallego Época Terceira Parrafeo 44 -  7 de decembro de 1918
• Vida gallega  ilustración regional Ano X Volume VI Número 118 - 10 de decembro de 1918
• El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXXV Número 10381 - 22 de novembro de 1918

 

O conflito dos timbres no urbano de Ourense (1919)

Os médicos do 'Hospitalillo' de Ourense Francisco Jose Rionegro Díaz, Manuel Bouzo Fernández e Ubaldo Álvarez Ruiz remiten unha carta ao director do xornal La Región. o 30 de xuño de 1919. Nesta carta quéixanse de que dende que se aprobou a Lei do Timbre (publicada o 10 de marzo de 1919 na Gaceta de Madrid), o concesionario Sr. Corbal pon un recargo de 10 céntimos nos recibos telefónicos

Taxas ao comercio. Gaceta de Madrid de 10 de marzo de 1919 (número 69/1919)

Os abonados consideran inxusto este recargo ao considerar que debe ser asumido polo que expide o recibo, polo que só se mostran dispostos a satisfacer o importe do abono. O concesionario aducindo perdas no servizo nos se mostra disposto a reducir esa cantidade, polo que os recibos quedan sen pagar durante uns meses.

O concesionario ameaza con cortar o servizo por falta de pagamento ante o que os tres abonados díscolos pensan levar o provedor do servizo aos tribunais, a pesares da reducida cantidade en discusión. Estes, de profesión médicos, adscritos a servizos de beneficencia e socorro da Cruz Vermella, comentan que este curte do servizo sería daniño para recibir notificacións urxentes. 

Ante a ausencia en Ourense do Señor Corbal desde o 14 de xuño de 1919, xa que era residente en Pontevedra, os tres abonados van á casa e oficina do representante de Corbal en Ourense (que podería tratarse de Pedro García Orejas, mencionado na prensa de 1917), pero non conseguen pagar o recibo sen o recargo, polo que depositan a cantidade en sede xudicial. 

O 1 de xullo de 1919 cumpre a ameaza e corta o servizo aos abonados que nos pagaron o servizo en tempo. Un grupo de abonados visita a redacción de La Región e reúnense co Gobernador Civil, que promove o restablecemento do servizo, ata que o xulgado resolva a contenda.

O 5 de xullo de 1919 chega a resposta na prensa do Sr. Corbal, que argumenta a calidade do servizo e os esforzos por mantelo durante a guerra. Manuel Corbal entende que o regulamento telefónico de 30 de xuño de 1914, no seu artigo 86, indica "Os concesionarios de centros telefónicos e liñas interurbanas estarán exentos de todo gravame no consignado neste regulamento" polo que non ten que asumir ese gravame e asume que dálle potestade a trasladalo aos clientes. 

Tamén argumenta que o código civil indica (artigo 1168) que "os gastos extraxudiciais serán por conta do debedor" e que tamén eles teñen a potestade de "pagar sen pedir recibo". Considera que son só tres dos douscentos dez abonados e que loitan por unha cantidade nimia sen valorar que o concesionario non esixe o pago anticipado por trimestres ou un depósito polos aparatos como está facultado polo regulamento de 1914.

En setembro de 1920 chega a resolución xudicial polo xulgado de primeira instancia de Ourense, que non admite réplica tras pasar previamente polo xulgado municipal, dando a razón aos señores D. Francisco José Rionegro, D. Ubaldo Ruiz e D. Manuel Bouzo contra o concesionario da rede urbana. 

Para saber máis:

• La Región  diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos Ano VIII Número 2200 - 23 de maio de 1917; Ano X Número 2825 - 1 de xullo de 1919; Ano X Número 2826 - 2 de xullo de 1919; Ano X Número 2828 - 4 de xullo de 1919; Ano X Número 2829 - 5 de xullo de 1919
• La Integridad diario católico Num. 9119 (06/09/1920)

O incendio da central telefónica de A Coruña (1917)

 26 de maio de 1917. Cinco días despois de ser desestimada unha demanda histórica do concello da Coruña contra o concesionario da telefonía urbana, D. Jose María Rivera, sobre a colocación dos postes na na zona dos cantons.

Ás cinco da maña descargou unha tormenta na cidade, caendo un raio na torre de distribución da central telefónica, na rúa Real 85, nun inmoble propiedade de D. Joaquín Uría, na mesma sede do Sporting Club (que aínda existe na actualidade). A descarga penetra ata a cabina da telefonista Srta. Dolores Souto, que sae ilesa pero se provoca un incendio, que lanzou unha chave pola fiestra para que os abaixo concentrados puideran acceder ao edificio e intentou salvar a maior parte de equipos. Afortunadamente os gardas de seguridade das Aduanas, uns mariñeiros que esperaban o barco "Infanta Isabel de Borbón" e a repartidora do xornal El Ideal Gallego Dª Victoriana Calvo veron o incendio e puideron avisar ao veciños afectados e aos bombeiros.  Estes acudiron ao mando do Sr. Mariño e do capataz Rega.

O incendio afectou aos últimos pisos da sede da central e do Palace Hotel (na esquina co obelisco), onde durmían os propietarios do mesmo. Tivo tamén tempo de escapar a familia de D.  Jose María Rodríguez Pardo que vivía nesa última planta. A rede telefónica quedou destruída, caendo arames sobre o cable eléctrico e provocando chispas. Nos se ocasionaron víctimas mortais mais houbo un herido leve, D. Luis López Perea, danado nunha man por un cristal. Para avisar aos veciños do incendio lanzaron tiros ao aire e pedras aos cristais das galerías. 

O capitán de enxeñeiros, Sr. Pio Martínez Mulero, que acudiu ao lugar, deu orde de cortar o suministro eléctrico, para evitar propagacións. O que non queimou o fogo quedou destruido pola auga dos bombeiros.  Así pasou no terceiro piso que habitaba D. Antonio Jaspe e o baixo, primeiro e segundo do Sporting Club. 

O retardo na recuperación do servizo

O 7 de xuño de 1917 aparece o primeiro malestar na prensa pola demora na recuperación do servizo telefónico. A xustificación é que queimado o cadro de distribución, non era fácil conseguir reemplazos debido a guerra.  A chegada estival, onde familias ían á casa de campo e utilizaban o teléfono para facer encargas ocasiona molestias á alta sociedade coruñesa. 

O concesionario contesta que o locutorio do obelisco está operativo, así como outro na casa do Sr. Pedregal na praza de Ourense, que fan posible comunicar coa estación telefónica de O Burgo, para poder falar coas casas estivais de Culleredo, Oleiros e Sada. 

O gobernador civil esixiu ao concesionario que tivera una central provisional, para poder seguir co servizo de falar con outros centros oficiais. Así, montouse unha central na buhardilla dunha casa da rúa Olmos, nunha casa dunha taberna e pousada de emigrantes. Jose María obrigou as telefonistas a facer turnos nese local pero reducindo a seu xornal. Pídese que non fagan turnos soas, xa que a taberna pode ser unha ameaza á súa seguridade persoal. 

O 25 de agosto aínda non se recuperara o servizo. O presidente da Cámara de Comercio, o Sr, Amenedo, visita ao concesionario Jose María Rivera. Este indica que contratou coa empresa Siemens Halske de Madrid os elementos para permitir a recuperación do servizo. A nova central instalaríase na rúa Juana de Vega 11, no último piso, con cadros múltiples. O cable encargaríase á compañía Pireli e Compañía, de Vilanova i Geltru. Trataríase dun cable polifílico con recubrimento, como os que se comezaron a instalar en Vigo en 1910, co que se eliminaría a necesidade de contar cun templete.

Rua Juana de Vega. Central urbana situada nun dos edificios da marxe esquerda. Anos 20. 

Enderezo de concesionario local na guía telefónica de 1928. Compañía Peninsular de Telefónos.

Para saber máis:

• Faro de Vigo. 27 de maio de 1917
• El Noroeste - Ano XXII Número 10051 (27/05/1917); Ano XXII Número 10062 (07/06/1917); Ano XXII Número 10063 (08/06/1917); Ano XXII Número 10084 (29/06/1917); Anno XXII Número 10132 - 25 de agosto de 1917
• El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente Num. 56 (27/05/1917)
• El Correo gallego  diario político de la mañana Ano XL Número 12993 - 27 de maio de 1917
• La Voz de Galicia - 25 de agosto de 1917

Os problemas de Jose María Rivera na telefonía de Coruña (1910-1924)

Pasados 20 anos da primeira poxa, de 1888, publícase unha nova poxa a Gaceta de Madrid o 18 de marzo de 1908. O prazo queda aberto ata o 18 de abril vía presentación de propostas na sede do goberno civil ou na dirección de Correos e Telégrados para que se poida celabrar a poxa o 23 de abril de 1908. A concesión sería por un prazo máximo de 12 anos neste caso. A prensa recolle como Jose María Fariña presentaría unha proposición a esta poxa e sería gañador da mesma, tendo a concesión o 21 de xullo de 1908.

Francisco Fiol, o anterior director da rede, cesa o 18 de agosto de 1908, xa que o estado fai unha incautación para ceder a rede ao novo adxudicatario.

A prensa recolle varias incidencias no servizo nos primeiros anos con Jose María Fariña como concesionario:

• 1 de outubro de 1908: declarouse un pequeno incendio na central telefónica. Débese a un cruzamento do cables de electricidad e telefonía, tras unha tronada. O servizo recuperaríase unha semana máis tarde, tras avisar Jose María Fariña aos abonados.

• 10 de maio de 1909: cables do teléfono na rúa San Andrés despréndense sobre os de electricidade, tendo que movilizar dous empregados para recoller os arames caidos.

• 18 de maio de 1909: un cable cae na praza de Lugo, enrollandose nas pernas dun asno propiedade de Tomás Pérez Luengo, que cae ao chan e sofre queimaduras.

• 21 de decembro de 1909: o vento dos temporais de decembro de 1909 interrompe o servizo telefónico por varios días.

Por razones non clara Jose María Fariña cede o 26 de xullo de 1910 a Jose María Rivera os dez anos de concesión restantes mediante escritura notarial do Sr. Pérez Porto.  

Jose María Rivera Corral (1856 - 1936). Sen datar.

O novo concesionario tería que lidiar con algúns problemas semellantes:

• 29 de novembro de 1910: o temporal provoca a caída de cables do servizo telefonico

• 12 de decembro de 1911: caída de cable de telefonía i electricidade no Cantón Pequeno

• 26 de xaneiro de 1915: o desprendimento dun fío telefónico na rúa da Estrella fixo que tocara o cable eléctrico que derribou a unha mula que tiraba dun carro propiedad de Jose Naya Mallo.

• 28 de febreiro de 1915: un conato de inecncio na torre da central telefónica por un cortocircuito cos cables eléctricos. A avaría tardaría un par de día en arranxarse. 

• 13 de agosto de 1915: o alcalde impuso unh sanción de 50 pesetas a Jose María Rivera por colocar un poste na rúa Castiñeiras de Abaixo sen autorización

• 8 de xaneiro de 1916: A comisión provincial de A Coruña decidiu denuncias á empresa explotadora da rede urbana por cortar sen permiso árbores da estrada entre Coruña e Sada ademais de roubar a leña dos mesmos.

• 5 de novembro de 1916: o temporal leva varios postes de teléfono nos que se desprenderon fíos que tras contactar con cables eléctricos provocaroon chispazos.

• 7 de novembro de 1920: os traballadores decláranse en folga polo suspensión de emprego e soldo de José Torres Regueira.

• 18 de marzo de 1921: queixas dos clientes pola baixa calidade do servizo que Jose María Rivera achaca aos troco de centrais telefónicas por un modelo máis moderno e adaptado a soportar máis abonados.

• 19 de febreiro de 1923: cae un poste de teléfonos en Santa Margarita que provoca a morte dun cabalo.

algúns máis relevantes recollidos como publicacións específicas:

• o incidente coa compañía interurbana, comentado nesta publicación: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2023/02/os-conflitos-da-rede-interurbana-coa.html
• o incendio na central de 1917, recollido en https://telefoniagalicia.blogspot.com/2023/03/o-incendio-da-central-telefonica-de.html
• a folga de telefonistas de 1921: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2023/05/a-folga-das-telefonistas-de-coruna-1921.html

E outros puntos relevantes que recollemos entra publicación.

A caída masiva de postes do 16 de outubro de 1912

Por mor de terse desprendido un fío sobre os cables de alta tensión pola caída dun poste corcomido da rúa Compostela mentres se estaban realizado un traballos por parte de varios operario.  Fundíronse varios fíos e caeron varios postes do recheo, Cantóns e da rúa Compostela ao non ter o contrapeso dos postes contrarios, incluso o poste de ferro próximo ao obelisco. Coa caída dos postes caeron arbores dos xardíns de Méndez Nuñez. Afortunadamente non aconteceron víctimas deste suceso, pero tivo uns danos valorados en máis de 10.000 pesetas. 

O concesionario, Jose María Rivera, tivo que pedir a Madrid cable de cobre.  Jose María comenta ao alcalde, o Sr. Martínez Fontela, que a causa é a falta de protección nos cables eléctrico. O concello ordena retirar un poste da Praza de Lugo e outro da rúa Santa Catalina.

En novembro de 1912  concesionario comeza instalar 14 postes na vía pública en sustitución dos afectados pero o alcalde Lafuente comenta que os novos son totalmnete antiestéticos, e que non están á altura do agardado para os Cantóns. Agardaba que foran de ferro en lugar dos de madeira. Jose María Rivera ten o apoio do concelleiro D. Juan González Rodríguez que indica que os postes de castiñeiro son igual de bos que os de ferro. Jose María recibe a autorización para colocar un poste de madeira para valorar se queda estético nos Cantóns, pero o resulta é negativo, polo que obrigan ao concesario  ausar o modelo de postes que usa a compañía eléctrica.

O 22 de novembro de 1912 a rede seguía ser servizo e comeza a haber voces que reclaman solucións, polo que se autoriza a instalación dos postes provisionais de eucalipto coa base pintaba, que cruzaban os Cantóns diagonalmente e que non gustan a varios concelleiros. O arquitecto municipal comprométese a analizar a mellor colocación dos postes. Nos plenos do 12 de febreiro e 16 de abril de 1913 aínda non estaban pintados os postes, polo que xurden queixas por parte de concelleiros.

Acordado o traslado dos postes, o concesionario solicita ao concello que se lle conceda o 60% do custo dese traslado o 11 de febreiro de 1914.  A rotura dun poste da zona do recheo o 4 de xullo de 1915, leva de novo o tema dos postes ao pleno do 7 de xullo, o concelleiro Sr. Menlle propón que se tiren os postes telefónicos do paseo e xardíns de Méndez Núñez, pola ameaza de que caian. Acórdase que o concesionario cambie os múltiples cables por uns múltiples (un cable con varios fíos), que se explore a posibilidade de que vaian soterrados e que de ser necesarios o postes se instalen de ferro. O alcalde o Sr. Ozores Pedrosa trasladaría o acordo ao concesionario cun prazo de 3 meses para facer a reforma e visitaría o lugar do suceso, decretando que se pechase a zona ao tránsito, polo risco de caída.

O 10 de decembro de 1916 publícase unha carta no xornal El Noroeste, asinada por varios comerciantes. na que se laian do ton provocativo e desafiador de Jose María Rivera e reclaman que cumpla o seus compromisos sobre os cambios de postes para evitar caídas, calidade dos cables, reducción dos cruces de liñas e frecuentes indisponibilidades da rede, etc. Introducen o asunto da calidade dos teléfonos, xa que comentan que só se entende unha sílaba de cada palabra e o custe do servizo. Indican que está cobrando as tarifas máximas do servizo, sen ter en conta a rebaixa que propuso na poxa, e que tras reclamación de usuarios viuse obrigado a devolver diñeiro. Outro abonado publica unha carta animando aos abonados a darse de baixa do servizo.

No pleno do concello do 7 de febreiro de 1917 pídese ao arquitecto municipal a relación de postes que non reunen as condicións regulamentarias. Todo finaliza no xulgado, xa que Jose María Rivera leva a decisión do concello do 7 de xullo de 1915. O Gobernador Civil Jose Boente dicta sentenza o 12 de xuño de 1917 a favor do concesionario, xa que as competencia para decidir a idoneidade da rede urbana estarían delegadas no xefe de telégrafos da poboación. O concello decide recorrer no pleno do 10 de setembro de 1917.

Mentres tanto, no pleno de 14 de marzo de 1918, apróbase o cambio de algúns postes por parte do concesionario na Praza de Pontevedra, estrada de Santa Margarita (agora Av. Fisterra), rúa Paio Gómez e Praza de Galicia. Porén, o preito segue. O concello busca un novo letrado para xestionar o pasamento do D. Ramó Patiño Castro. Tras un veredicto negativo, decídese desistir. O proceso pecha nun pleno de febreiro de 1919 aínda se aproba unha conta económica relativa aos gastos procesais. 

Postes nos Cantóns de Coruña.

A necesidade dunha nova central telefónica

O crecemento no número de abonados motiva a migración da central telefónica en agosto de 1915 á rúa Juana de Vega 11, onde quedaría ata a absorción por parte da Compañía Telefónica Nacional de España e o seu traslado á rúa San Andrés en 1930. O enxeñeiro Alfredo López Álvarez da casa Siemens Halske visita a cidade para planificar o traslado de 1915, onde instalarán unha central nova e cables múltiples, como xa tiña Vigo desde 1910.

As derivadas da grande folga de 1919

A grande folga dos servizos de correos, telegráfos e teléfonos de 1919, tratada nesta publicación: https://telefoniagalicia.blogspot.com/2023/03/a-grande-folga-de-1919.html acabaría por desencadear procesos sindicais, que no caso da Coruña, estarían xestionados polo movemento "Luz y fuerza" que reclamaba dereitos para os traballadores como readmisións (que afectaban principalmente á telefonía interurbana) e melloras salariais.

A extrana prorroga de 1923

Próximo a vencer o servizo en 1923, Jose María Rivera solicita unha prórroga do servizo. Normalmente estas prórrogas tardan tempo en resolverse, pero a Gaceta B.I.C., recollida a través do xornal La Región, fala dunhas prevendas de 50.000 pesetas para conseguir a renovación automática, que reparte o concesionario entre persoas influintes para obter a desexada prórroga. A revista comenta que para pagar a comisión tivo que subir a cota de 104 pesetas anuais a 135 desde o 1 de xuño de 1923, pola falta de 'moralidade' do concesionario. 

Esta suba motivou queixas dos abonados e unha reunión onde acordan darse de baixa no caso de que non se manteñan os prezos anteriores. 

Para saber máis: 

• El Noroeste Ano XIII Número 4595 - 19 de marzo de 1908; Ano XIII Número 4599 - 24 de marzo de 1908; Ano XIII Número 4723 - 18 de agosto de 1908; Ano XIII Número 4762 - 2 de outubro de 1908; Ano XIV Número 4951 - 11 de maio de 1909; Ano XVII Número 6127 - 6 de xuño de 1912; Ano XVII Número 6281 (07/11/1912); Ano XVII Número 6289 - 15 de novembro de 1912; Ano XVII Número 6291 - 17 de novembro de 1912; Ano XVII Número 6294 - 20 de novembro de 1912; Ano XVII Número 6296 - 22 de novembro de 1912; Ano XVII Número 6323 - 19 de novembro de 1912; Ano XVII Número 6324 - 20 de novembro de 1912; Ano XVIII Número 6378 - 13 de febrero de 1913; Ano XVIII Número 6440 - 17 de abril de 1913; Ano XVIII Número 6454 - 1 de maio de 1913;  Ano XIX Número 9826 - 22 de decembro de 1914; Ano XX Número 9894 - 1 de marzo de 1915; Ano XX Número 9480 - 8 de xullo de 1915: Ano XX Número 9481 - 9 de xullo de 1915; Ano XX Número 9482 - 10 de xullo de 1915; Ano XX Número 9517 - 14 de agosto de 1915;  Ano XXI Número 9986 - 10 de decembro de 1916; Ano XXI Número 9988 - 12 de decembro de 1916; Ano XXI Número 9896 - 21 de decembro de 1916; Ano XXII Número 9944 - 8 de febreiro de 1917; Ano XXII Número 10079 - 24 de xuño de 1917; Año XXII Número 10149 - 11 de setembro de 1917
• La Voz de Galicia  - 19 de marzo de 1908; 15 de abril de 1908; 18 de agosto de 1908; 22 de decembro de 1909; 24 de decembro de 1909; 30 de novembro de 1910;  7 e 15 de novembro de 1912; 20 e 22 de decembro de 1912; 14 de febreiro de 1914;  8, 9 e 13 de xullo de 1915; 12 de agosto de 1915;  11 de setembro de 1917; 14 de marzo de 1918; 10 de xaneiro de 1919; 15 de outubro de 1919; 6 de decembro de 1919; 18 de marzo de 1921; 16 de maio de 1921;
• La Correspondencia Gallega diario de Pontevedra Ano XX Número 5438 - 27 marzo 1908
• Boletín oficial de la provincia de La Coruña Número 74, 31 de marzo de 1908
• El Eco de Galicia  diario católico é independiente Num. 636 (02/10/1908); Num. 642 (09/10/1908);  Num. 828 (19/05/1909); Num. 1779 (06/06/1912);  Num. 1894 (18/10/1912); Num. 1911 (07/11/1912);  Num. 1923 (21/11/1912); Num. 1947 (19/12/1912); Num. 2050 (17/04/1913); Num. 2336 (12/02/1914); Num. 2898 (08/07/1915); Num. 2980 (28/09/1915)
• El Eco de Santiago  diario independiente Año XVI Número 9123 - 13 de decembro de 1911
• Faro de Vigo - 17 de outubro de 1912
• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 238 (18/10/1912)
• El Diario de Pontevedra  periódico liberal Ano XXIX Número 8534 - 19 de outubro de 1912
• El Correo de Galicia  Diario independiente de avisos y noticias Num. s.n. (27/01/1915)
• El Progreso semanario independiente Ano X Número 1838 - 18 de xaneiro de 1916
• Galicia nueva  periódico regional, primer diario de Villagarcía Año X Número 4106 - 6 de novembro de 1916
• Boletín oficial de la provincia de La Coruña  Número 113 - 20 de maio de 1916
• El Ideal gallego  diario católico, regionalista e independiente  Num. 84 (24/06/1917) ; Num. 155 (11/09/1917); Num. 338 (14/03/1918); Num. 555 (07/11/1918); Num. 641 (27/02/1919);  Num. 825 (17/10/1919; Num. 826 (18/10/1919; Num. 1845 (28/07/1923); Num. 1846 (29/07/1923)
• El Orzán  diario independiente Ano I Número 42 - 14 de marzo de 1918; Ano I Número 259 - 7 de novembro de 1918; Ano III Número 823 -  7 de novembro de 1920; Ano VI Número 1637 - 28 de xullo de 1923
• Acción coruñesa  periódico defensor de los intereses de la capital de Galicia Ano II Número 29 - 16 maio 1921
•  La Región  diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos Ano XIV Número 4012 - 30 de agosto de 1923
• Diario de Galicia periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de información general Num. 1565 (14/02/1914)