Mastros de sinais na costa: os casos de Baiona e Coruña

Ademáis da rede oficial de semáforos, xa comentada aquí:

https://telefoniagalicia.blogspot.com/2023/11/os-semaforos-maritimos-1875-1884.html

existiron outros elementos de comunicación cos barcos, aínda que en ocasións sería unidireccionais. Comentamos nesta publicación os dous máis relevantes mencionados en publicacións

O cruceiro da Santísima Trindade de Baiona

O libro de "Bayona antigua y moderna" (1902) recolle a memoria oral do uso do cruceiro como lugar de misas na época de pestes, permitindo colgar bandeiras para comunicación con barcos. Este cruceiro  de século XVI está situado na antiga estrada a Vigo, sobre unha penas, e cunha vista naquel momento sobre toda a baía de Baiona, que permitía, cun código de bandeiras, ter comunicación cos barcos. 

libro de "Bayona antigua y moderna", pax. 211 (1902)

Pavillón Oceanográfico da Coruña

O muro que separa a sede da subdelegación de defensa do aparcamento da delegación do Goberno, tiña un pavillón oceanográfico na primeira metade do século XX. En 1906 créase a “Sociedad de Oceanografía del Golfo de Gascuña Real Sub-Comité de La Coruña”, seguindo un referente de Burdeos (que fixeran unha primeira visita científica a Coruña en 1904), para o estudo do estado da mar. Por exemplo, botaban flotadores para analizar as correntes.

En 1909 comezan as obras do pavillón, baixo a presidencia do sub-comite por parte de Ettienne Bertrand,  (tendo a autorización da Gaceta de Madrid de 19 de xuño dese ano), que sería finalmente inaugurado en 1911.

Extracto de postal da época, onde vese o mastro indicador. Sen datar.

Sería utilizado tamén como observatorio meteorolóxico ata 1930. Perdida esta funcionalidade, o Concello solicita o derrube en 1938, pero non sería aceptado polo porto ata o traslado do msstro de sináis ao peirao da Mariña. 

Localización do pavillón da sociedade ocenográfica no punto #31. Mapa de 1917.

O mastro sería utilizado para información as barcos sobre o estado da mar e as posibilidades de utilizar o porto, tanto cun nídogo de sináis para o día coma a noite, neste caso baseado en faróis. 

Código de sinais tanto de día como de noite. Publicado na Geografía de Galicia de Carreras i Candi. 1928

Para saber máis:

• El Miño : diario liberal: Ano IX Número 2159 - 2 de febreiro de 1906
• El Diario de Pontevedra : periódico liberal: Ano XXIII Número 6589 - 5 de abril de 1906
• Noticiero de Vigo : diario independiente de la mañana: Ano XXII Número 5656 - 5 de abril de 1906
• La Correspondencia Gallega : diario de Pontevedra: Ano XVIII Número 4947 - 4 agosto 1906; Ano XVIII Número 4984 - 19 setembro 1906; Ano XVIII Número 5008 - 17 outubro 1906; Ano XXI Número 5682 - 23 xaneiro 1909; Ano XXI Número 5696 - 10 febreiro 1909
• El correo de Galicia : diario independiente de avisos y noticias: Num. s.n. (18/09/1906); Num. s.n. (21/06/1909)
• Boletín oficial de la provincia de La Coruña: Número 273 - 26 novembro 1908
• Galicia nueva : periódico regional, primer diario de Villagarcía: Ano III Número 556 - 19 de  xaneiro de 1909
• El eco de Galicia : diario católico é independiente: Num. 729 (21/01/1909); Num. 750 (14/02/1909); Num. 753 (18/02/1909); Num. 839 (01/06/1909); Num. 888 (28/07/1909); Num. 911 (24/08/1909)
• Gaceta de Galicia : Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela: Num. 31 (09/02/1909); Num. 33 (11/02/1909)
• Diario de Galicia: periódico de la mañana, telegráfico, noticiero y de información general: Num. 106 (06/04/1909); Num. 170 (22/06/1909); Num. 191 (18/07/1909)
• El Correo gallego : diario político de la mañana: Ano XXXII Número 10455 - 14 de xullo de 1909

O proxecto de rede óptica militar de Galicia (1904-1908)

 A Gaceta de Madrid do 14 de febreiro de 1908 recoñece o traballo dos militares que traballaron no anteproxecto e proxecto definitivo de rede óptica en Galicia. 

Excmo. Señor: Á vista da proposta de recompensa formulada a favor do persoal do Corpo de Enxeñeiros que participou no estudo da rede óptica militar de Galicia;

O Rei (Q. D. G.), de conformidade co informe emitido pola Inspección Xeral de Establecementos de Formación e Industria Militar que se insire a continuación, considerou oportuno conceder, mediante resolución do pasado 23 de xaneiro, aos Oficiais que están incluídos no seguinte número 1, os premios que nel se sinalan, aos tres primeiros polos traballos realizados e estudo presentado na rede indicada, e aos catro últimos como autores do correspondente anteproxecto, segundo se recolle, respectivamente, no artigo 23, en relación ao suposto 11 de 19, e ao artigo 16 do vixente Regulamento de recompensas en tempo de paz.

Así mesmo, a Súa Maxestade considerou oportuno conceder as clases e particulares das tropas, incluídas na seguinte lista núm. 2, as recompensas que nel se sinalan, pola cooperación prevista no citado estudio, e de conformidade co disposto nos artigos 5 e 6 do Regulamento de recompensas en paz e guerra para as clases de tropas.

Neste número da gaceta menciónase a entrega dun anteproxecto i estudo da rede; así como diferentes informes do corpo de enxeñeiros, relativos a proposta para  rede, recibidos na Inspección xeral dos establecimentos de instrucción e industria militar no 5 de setembro de 1907. 

A realización do anteproxecto foi encargado o 30 de marzo de 1902 ao capitán D. Luis Castañón, auxiliado polos tenentes Kindelán, Carrascosa e Mathé. O documento consta dun informe de 34 páxinas; cartafol de planos que contén o de Galicia, a localización das estacións e os itinerarios; orzamento, que ascende a 2.500 pesetas, e outro cartafol con guías das estacións e instrucións para os Oficiais e Xefes das mesmas.

Tras ese anteproxecto, realizado dende Madrid, en 1904 foron desprazados a Galicia 100 homes, 16 mulos, 6 cabalos e 16 estacións, neste caso mandados polo capitán Francisco Lozano e os tenentes Honorato Manera (a Coruña) e Francisco Del Valle (a Vigo), para traballar no proxecto definitivo.

Publicado en El Miño : diario liberal: Ano VII Número 1636 - 8 de maio de 1904

Publicado en El Globo: 5 de maio de 1904

O resultado foi unha memoria de 493 páxinas divididas en catro apartados, así como uns planos. Traballa con catro supostos, dous defensivos e dous ofensivos, e suxire a instalación de 53 estacións, que se describen en follas aparte (localizacións, abrigos próximos, conexións desde cada unha, horas máis seguras para comunicar, etc). 

A memoria vai acompañada dun plano que representa o avance seguido nas operacións, e un gráfico do número de días claros nunha media de vinte anos; esquema xeral coas comunicacións principais e secundarias; plano, mapa da comarca e itinerario, e os cartafoles correspondentes a cada unha das estacións que conteñen; Un gráfico de guía de planta que abrangue comunicacións, silueta, diagrama circular e de rede.  O traballo durou 92 días, sendo entregado o 15 de febreiro de 1906. 

Proxecto e Anteproxecto están pendentes de ser atopados nos arquivos militares. 

En xuño1906 discútese a posibilidade de extender o traballo a Lugo e Ourense, xa que o proxecto anterior só cubría A Coruña e Pontevedra, a realizar en 1907 por parte do quinto reximento mixto do corpo de enxeñeiros cun orzamento de 2000 pesetas. A hemeroteca menciona a suspensión destes traballos en Agosto de 1907

Para saber máis:

• Gaceta de Madrid de 14 de febreiro de 1908
• El Miño : diario liberal: Ano VII Número 1636 - 8 de maio de 1904; Ano IX Número 2255 - 31 de maio de 1906; Año X Número 2594 - 18 de xullo de 1907
• El regional : diario de Lugo: Num. 7928 (30/05/1906); Num. 8182 (19/07/1907)
• El correo de Galicia : diario independiente de avisos y noticias: Num. s.n. (01/06/1906); Num. s.n. (19/07/1907); Num. s.n. (24/07/1907)
• La Correspondencia Gallega : diario de Pontevedra: Ano XVIII Número 4897 - 4 xuño 1906
• Gaceta de Galicia : Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela: Num. 161 (19/07/1907)
• El norte de Galicia : diario político y de información: Num. 1918 (19/07/1907
• Galicia nueva : periódico regional, primer diario de Villagarcía: Ano I Número 106 - 21 de xullo de 1907
• El Eco de Santiago : diario independiente: Ano XII Número 3498 - 19 de xullo de 1907 
• Faro de Vigo - 18 de xullo de 1907 
• La Voz de Galicia - 16 de xullo de 1904; 29 de maio de 1906
• El Noroeste: Año XI Número 4040 - 6 de xuño de 1906
• El Globo: 5 de maio de 1904

O peche do telégrafo do Balneario de Mondariz (1906)

Polo menos desde 1886 o balneario de Mondariz contaba con telégrafo conectado a rede do Estado. Nas dúas décadas finais de seculo XIX investirouse en extender a rede a este centros en múltiples provincias do Estado, nas que abría no periodo de actividade do mesmo. Estas infrastructuras en beneficio de institucións privadas, xerou alguns conflitos. 

Estadística telegráfica de España.1887. Mondariz aparece con 145 telegramas xestionados.

Estacións telegráficas activas en balnearios. 1891. Revista de telégrafos.

A finais de 1905, tralo peche da tempada de baños, a dirección de Correos e Telégrafos solicita dos balnearios colaboración en dar acubillo aos oficiais que prestan servizo. 

Solicitada deste Centro da Dirección Xeral de Correos e Telégrafos a concesión de aloxamento gratuíto nos establecementos balnearios para os empregados do Corpo que deban dar servizo ás estacións telegráficas, esta Inspección Xeral concedeu por acordo.

O Excmo. Interésase coa maior brevidade posible as ordes oportunas para que, canto antes, os propietarios ou arrendatarios dos establecementos de augas minerais da devandita provincia manifesten se están dispostos a conceder aloxamento gratuíto aos funcionarios encargados do Telégrafo. servizo durante as tempadas oficiais remitindome os organismos de resposta para que sirvan de base ás resolucións que sobre a materia dite este Centro ou a Dirección Xeral de Correos e Telégrafos.

Polo que parece, o Balneario de Mondariz non estaba moi disposto. O periódico La Temporada de Mondariz de xuño de 1906 recolle como a estación trasladouse ao pobo de Mondariz, a escasos dous quilómetros. Para enviar telegramas é preciso ir ata esa vila, mentres que os ordeanzas cobran 0,50 pesetas por levar os despachos recobidos ata o balneario. 

Mapa oficial da Rede telegráfica de 1899, incluíndo a estación de Mondariz. 

La Temporada de 1 de xullo recolle as queixas do balneario sobre unha situación que consideran inxusta, xa que falan de que o balneario é un dos principais de España, con moitos visitantes, negociacións mercantís, etc. Indica que o pobo de Mondariz non xenera máis de dez ou doce despachos ao trimestre, mentres que o balneario demanda millares. Os visitantes ten que ir ao pobo por unha estrada sen sombra. 

Antigo telégrafo (supostamente) do balneario de Mondariz.

O balneario confirma a negativa a acoller os dous telegrafistas e un ordeanza que demandaba a dirección xeral. Indican que xa o fan coa Guarda Civil e un funcionario de Correos, polo que consideran esta demanda inxusta, mais tendo en conta que hai demanda por parte dos funcionarios en cubrir as prazas desa estación. 

O servizo volvería reabrir no Balneario o 1 de xuño de 1908.

Para saber máis:

• Gaceta de Galicia  Diario de Santiago. Decano de la prensa de Compostela Num. 2000 (05/08/1886)
• Boletín Oficial de la provincia de Orense Año 1905 Número 251 - 14 de novembro de 1905
• La temporada en Mondariz: Ano XVIII Número 3 - 17 de xuño de 1906; Ano XVIII Número 4 - 24 de xuño de 1906; Ano XVIII Número 5 - 1 de xullo de 1906; Ano XX Número 2 - 7 xuño 1908

O primeiro telégrafo de Galicia (1852)

O Catálogo dos Instrumentos e Máquinas do gabinete de física e química da Universidade de Santiago de Compostela recolle unha mención a dous telégrafos de Wheatstone.

Extracto da sección de magnetismo:

Queda pendente de explorar se este telégrafo pode estar aínda conservado na facultade de Ciencias (agora facultado de Químicas) da Universidade de Santiago. Non constan telégrafos deste tipo expostos en España e case non foron utilizados. Tampouco existen referencias na hemeroteca da compra deste tipo de telégrafos con data anterior a este documento. 

Charles Wheatstone foi o creador de telégrafo de seu nome, patentado xunto a Cooke en 1837.  FOi un grande innovador ao utilizar a telgrafía submarina por primeira vez ou a utilización da gutapercha natural como illante. É considerado un dos referentes tecnolóxicos do seu tempo e unha das bases da supremacía inglesa no eido das comunicacións submarinas.

A distribución automática de despachos telegráficos (1877)

Outra invención dun telegrafista foi por parte de Juan José Romero Rada, enxeñeiro industrial e telegrafista da estación de Ourense (que anos antes estivera en Trujillo, Albacete ou Guadalajara e do que se descoñece a orixe), abordando un tema novo na Revista de Telégrafos de xullo de 1877: "A distribución automática dos despachos telegráficos" 

A chegada de despachos e a xestión dos mesmos ocupa bastante tempo nas estacións (os oficias do seu posto de traballo para recoller ou entregar despachos na mesa do xefe), que a xuizo de Juan José ben podería facer unha máquina. 

Para elo expón un exemplo: 

Imaxinemos que a sala dunha estación conta con doce aparatos nunha mesa, seis de cada lado da mesma. O xefe da sala, responsable de autorizar os despachos debe colocarse nun extremo da mesma. Juan José propón un sistema de fíos (un por cada aparato), a modo dun tendedeiro de roupa, con xiro continuo (mediante algún sistema de reloxería ou turbina).

Cando o xefe ten que enviar un despacho, pendúrao do fío inferior corresponde, que viaxa ata o posto de oficial. Ao chegar a ese punto unha pequena forca metálica descolga o papel, que posteriormente será retirada polo oficial. Tras o envío, este pendura o despacho telegráfico no fío superior, que regresa a mesa do xefe onde se descolga automáticamente nunha consola. 

Juan José foi un telegrafista activo que participou nas mesas de avaliación de examenes de entrada ao corpo, así coma con invención noutros eidos, como unha proposta de gasómetro en Albacete. 

A proposta de sistema de distribución non foi patentada nin consta que se implementara en centros.

Para saber máis: 

* Revista de telégrafos do 1 de xullo de 1877

O intento de asasinato en Ferrol (1903)

"Non hai cruzamento en Ferrol, mais voulle cruzar a vostede" 

7 de agosto de 1903.

O xefe de Telégrafos de Ferrol, D. Faustino Salanova, recibiu unha serie de coiteladas, como intento de asasinato, na estación por parte do celador Santiago Bermúdez, que parecía non atoparse ben das dúas facultades mentáis. Santiago conta neste intre con 56 anos, casado, veciño da Madalena 172 e cun fillo contramestre.

Detectado un cruzamento de liñas entre Ferrol e Coruña, o xefe indicou ao celador que fose recoñecer a liña. Ao pouco de sair, Santiago volveu cun coitelo de grandes dimensión (que colleu na súa casa) e acoitelou a Faustino na espalda, glúteo e man esquerda, que se defendeu. O ordenanza Isolino Martínez foi a avisar á guarda que da servizo a Capitanía Xeral, que prenderin a Santiago 

Faustino foi quen de avisar ao seu xefe da Coruña, D. Demetrio Pía, que viaxou ata Ferrol e acompañou a Faustino á súa casa.

Santiago foi preso no calabozo da Capitanía Xeral, para o analise sobre o seu traslado a Conxo, posibilidad que foi finalmente descartada.

O 16 de agosto visita Ferrol D. Emilio Novoa, xefe de reparacións da liña de costa. Aproveitou para visitar no carcere a Santiago para entrevistalo e incorporar a información ao expediente. 

Cartas na prensa publicadas o 4 de setembro. 

O 16 de setembro, ás dúas da tarde, Santiago intenta suicidarse desde a fiestra do primeiro piso do sanatorio da caridade no que se atopaba desde tres días antes, en Mendez Núñez 10. O médico Latorre recoñece ao ferido, que resulta ter únicamente unha luxación nun pe, xa que a caída foi de cinco metros. Un xornalista de El Correo Gallego visítao ao día seguinte e constata que non é capaz de responder ás preguntas que se lle fan. 

Santiago pasa a estar custodiado nese sanatorio polos conserxes e gardas municipais. Nas seguintes datas aparece recollido na prensa que case non come nin fala. A muller, Dª Bernarda Rodeiro,  marchara de Ferrol antes deste suceso, como se se tratara dunha separación. Curiosamente, o último que consta na prensa vencellado a este caso e a petición da alcaldía de Ferrol que localicen á súa muller (presumiblemente en Santoña) para cumprir o deber (sic) de facerse caso do seu esposo.  

Para saber máis: 

• El Correo gallego  diario político de la mañana Ano XXVI Número 8527 - 8 de agosto de 1903; Ano XXVI Número 8554 - 4 de setembro de 1903; Ano XXVI Número 8567 - 17 de setembro de 1903; Ano XXVI Número 8574 - 24 de setembro de 1903; Ano XXVI Número 8588 - 8 de outubro de 1903; Ano XXVI Número 8599 - 19 de outubro de 1903
• El Eco de Santiago  diario independiente Ano VIII Número 1586 - 10 de agosto de 1903; Ano VIII Número 1619 - 19 de setembro de 1903
• La Correspondencia Gallega  diario de Pontevedra Ano XV Número 4062 - 12 agosto 1903; Ano XV Número 4065 - 17 agosto 1903 
• La Voz de Galicia - 9 de agosto de 1903

O telegrafista "traidor" coa guerra de 1898

O telegrafista da estación de A Coruña Eduardo del Río González escrebe ao presidente dos Estados Unidos William McKinley ofrecéndose como director de comunicacións de Puerto Rico tras a perda da colonia española na guerra de 1898. Eduardo era fillo de Pedro del Río Raimúndez, director de telégrafos de Santiago de Compostela, e de María Josefa González Serrano.

Eduardo non conta con que a carta enviada será publicada na prensa americana, incluindo o relevante New York Herald, como motivo de mofa cara España. Isto será entendido como unha traición a España e os seus compañeiros, xa que no momento de enviar esta carta todavía están regresando combatentes feridos en Cuba, includo algúns telegrafistas que participaron axudando ao exército nas operación. 

The Morning Herald · ‎15 de set. de 1898 ·

Eduardo xa exercera como telegrafista en Ultramar, tanto en Filipinas (Bacolor en 1889-1892) coma en Puerto Rico (1893), regresando a Galicia nese ano, onde estivo como director da estación de Viveiro e como telegrafista na de Coruña.

La Correspondencia de España : diario universal de noticias: Ano XLIX Número 14841 - 21 de setembro de 1898

O chegar a noticia a Central de Telégrafos de Madrid, notifican ao director de Correos e Telégrafos Antonio Barroso, solicitando un castigo exemplar para Eduardo. Antonio decide bloquear o nomeamento de Eduardo como xefe de reparacións da estación de Coruña, que acababa de efectuar uns días antes e proceden á apertura dun expediente. 

Curiosamente Eduardo desminte que escribir ao presidente de Estados Unidos e ofrécese a escribirlle unha carta para que o presidente negue que teña recibido esa petición [sic].  

La Voz de Galicia pasaría a ser o principal defensor de Eduardo, ao asumir que non tería enviado esa solicitude. Destaca as cualidades do telegrafista e o compromiso coa patria. Así, di que pasaría noites enteiras traballando desde a estación de Coruña para axudar aos seus compañeiros na guerra.  El Eco de Santiago tamén sae na súa axuda indicando que no suposto que existira a petición, se esta se realizara despois da firma das bases da paz, non podería ser delito de guerra. 

Procesado xudicialmente, o 31 de maio de 1899 Eduardo remite unha carta á prensa, confirmando que si que enviara a petición ao presidente dos Estados Unidos, pero que isto foi feito tras a firma do tratado de paz. Ademáis, afirma que un secretario oficial do presidente envioulle unha carta aceptandoo para o posto pero que decidiu descartar iso polo seu patriotismo e quedar en España. 

El Eco de Santiago : diario independiente; Ano IV Número 888 - 4 de xuño de 1899

O resultado do xuizo foi que Eduardo perdeu a praza, sendo dado de baixa do corpo de telégrafos e perdendo todos os dereitos. Eduardo reclamaría ao Contencioso pero non quedou publicado o resultado do xuizo. Anos máis tarde aparece mencionado en Cuba, mentras a súa muller e os sete fillos permanecerían en Galicia, máis concretamente en Santiago. Os "Del Río Picoaga" serían parte activa da sociedade compostelana ocupando diferentes profesións.

Para saber máis:

• The Morning Herald · ‎15 de set. de 1898 ·
• La Correspondencia de España : diario universal de noticias: Ano XLIX Número 14839 - 19 de setembro de 1898; Ano XLIX Número 14841 - 21 de setembro de 1898;
• El Eco de Santiago : diario independiente: Ano III Número 775 - 27 de setembro de 1898; Ano IV Número 888 - 4 de xuño de 1899; Ano IV Número 986 - 2 de outubro de 1899
• La Voz de Galicia - 22 de setembro de 1898, 21 de maio de 1899, 2 de xuño de 1899
• Electrón. 20/9/1898
• El áncora : diario católico de Pontevedra: Num. 348 (24/09/1898)